طبق آیات و احادیث، شب قدر شب پر فضیلتی است که مقدرات یک ساله آدمی نزد خلیفه خدا بر خلق نازل می شود و به دستور خدا ملائکه و روح در آن شب بر گرد ساحت مقدس حجه الله فی الارض طواف می کنند و امور یک سال را به ایشان تقدیم می دارند. این به معنی آن نیست که خلیفه خدا روی زمین از این علم بی خبر باشد بلکه به معنی تفصیل آن علم و تسهيلى نسبت به آنچه مي دانستند و دستوری بر اجراي آن امور مى باشد.
به بیان حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) ولایت امیرالمومنین (علیه السّلام) در این شب تقدیر شده است. هم از آن جهت که شب تقدیرات است و خداوند در این شب اوصیای نبی را مشخص نموده اند و هم از آن جهت که تقدیر خداوندی بر این قرار گرفته است که این شب پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله) به امامان معصوم پس از ایشان (علیهم السّلام) تعلق داشته باشد.
1- برتری شب قدر بر هزار ماه
خداوند متعال برخی از ماهها و شبها و روزها را بر ماهها و شبها و روزهای دیگر برتری داده است از جمله این ماهها ماه مبارک رمضان است که شب قدر را در آن ممتاز گردانیده است. با اختصاص این شب به پیامبران و اوصیای ایشان (صلوات الله علیهم اجمعین) آنان را بر بقیه مردم برتری بخشیده است.
خداوند متعال در سوره مبارکه قدر به برتری شب قدر بر شبهای دیگر اشاره نموده است «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» و شب قدر را بر هزار ماهی که شب قدر ندارد برتری داده است.
در شأن نزول سوره مبارکه قدر و آیات 207 – 205 سوره مبارکه شعراء آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در خواب می بیند که بنی امیه بر منبر ایشان بالا می روند و مردم را گمراه می کنند و بسیار ناراحت می شوند و جبرائیل این آیات را از سوی خداوند متعال می آورد:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ * إِنَّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ* لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ * تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ * سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ
ترجمه آیات: به نام خداوند بخشنده مهربان* ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل كرديم.* و تو چه مىدانى شب قدر چيست؟* شب قدر بهتر از هزار ماه است.* فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان براى (تقدير) هر كارى نازل مىشوند. * شبى است سرشار از سلامت (و بركت و رحمت) تا طلوع سپيده.
أَفَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ ما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُون. (سوره مبارکه شعراء، آیات207 - 205)
ترجمه آیات: مگر نمىدانى كه اگر (باز هم) ساليانى آنها را از اين زندگى بهرهمند سازيم سپس عذابى كه به آنها وعده داده شده به سراغشان بيايد اين تمتع و بهرهگيرى از دنيا براى آنها سودى نخواهد داشت.
در تفسیر آیات 207 - 205 سوره مبارکه شعرا به حدیث ذیل استناد شده است:
رواه محمد بن يعقوب عن عدة من أصحابنا عن سهل بن زياد عن محمد بن عبد الحميد عن يونس عن علي بن عيسى القماط عن عمه، قال سمعت أبا عبد الله (عليه السلام) يقول: «هبط جبرئيل (عليه السلام) على رسول الله (صلى الله عليه و آله) و رسول الله (صلى الله عليه و آله) كئيب حزين فقال: يا رسول الله، ما لي أراك كئيبا حزينا؟ فقال: إني رأيت الليلة رؤيا قال: و ما الذي رأيت؟ قال: رأيت بني امية يصعدون المنابر و ينزلون منها. قال: و الذي بعثك بالحق نبيا ما علمت بشيء من هذا و صعد جبرئيل (عليه السلام) إلى السماء ثم أهبطه الله جل ذكره بآيه من القرآن، يعزيه بها، قوله:«أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ ما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ» فأنزل الله عز ذكره: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ للقوم فجعل الله عز و جل ليلة القدر لرسوله خيرا من ألف شهر.» (1)
حضرت امام صادق (عليه السّلام) فرمودند: «حضرت رسول اکرم (صلّى اللّه عليه و آله) در خواب ديدند كه بنى اميه بعد از او به منبر بالا مىروند و مردم را از راه حق گمراه مىكنند. حضرت رسول (صلّى اللّه عليه و آله) در حالتى محزون و دلتنگ صبح نمودند، پس جبرئيل نازل شد و عرض كرد اى رسول خدا چه شده است كه شما را چنین محزون و دلتنگ مى بينم؟ فرمود: اى جبرئيل ديشب چنين خوابى ديدم. جبرئيل عرض كرد: به آن خدائى كه تو را بر حق مبعوث نمود، از اين مطلب من هيچ اطلاع ندارم. پس به آسمان عروج کرد و مكثى نمود و برگشت و آيه «أَفَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ ما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ» و سوره «انا انزلناه» را آورد و پيغمبر (صلّى اللّه عليه و آله) به این آیات انس یافتند و حضرت امام صادق(عليه السّلام) فرمودند: خداوند قرار داد شب قدر را براى پيغمبر (صلّى اللّه عليه و آله) بهتر از هزار ماه سلطنت بنى اميه.»(2)
2- چگونگی نزول کتب آسمانی در ماه مبارک رمضان
طبق احادیث رسیده از ائمه معصومین (علیهم السّلام) نزول قرآن کریم و برخی از کتب آسمانی دیگر در ماه رمضان بوده است.
یکی از مهمترین آیات قرآن که درباره نزول قرآن سخن گفته است آیه 185 سوره مبارکه بقره است:
شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون.(سوره مبارکه بقره، آیه 185)
ترجمه آیه: ماه رمضان [همان ماه] است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است، [كتابى] كه مردم را راهبر و [متضمّن] دلايل آشكار هدايت و [ميزان] تشخيص حق از باطل است. پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد و كسى كه بيمار يا در سفر است [بايد به شماره آن] تعدادى از روزهاى ديگر [را روزه بدارد.] خدا براى شما آسانى مى خواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد تا شماره [مقرر] را تكميل كنيد و خدا را به پاس آنكه شما را هدایت كرده است به بزرگى بستاييد و باشد كه شكرگزارى كنيد.
در تفسیر البرهان برای تفسیر این آیه به حدیث ذیل اشاره شده است:
عن علي بن إبراهيم عن أبيه و علي بن محمد عن القاسم بن محمد عن سليمان بن داو عن حفص بن غياث عن أبي عبد الله (عليه السلام) قال: سألته عن قول الله عز و جل: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ و إنما انزل في عشرين سنة بين أوله و آخره.»
فقال أبو عبد الله (عليه السلام): «نزل القرآن جملة واحدة في شهر رمضان إلى البيت المعمور ثم نزل في طول عشرين سنة.» (3)
از علی ابراهیم با اسنادی از حفص بن غیاث نقل شده است که حضرت امام صادق (عليه السلام) در جواب حفص بن غياث كه از حضرتش سؤال نمود آيه «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» بر این دلالت دارد كه قرآن در ماه رمضان نازل شده است و حال آنكه در مدت بيست (و سه) سال به تدريج فرود آمده است. فرمودند: تمام قرآن به یکباره در ماه رمضان به بيت المعمور نازل شده است.(4)
در حدیثی از حضرت امام صادق (علیه السّلام) درباره نزول قرآن کریم و دیگر کتب آسمانی که در ماه رمضان نازل شده است آمده است:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ دَاوُدَ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» وَ إِنَّمَا أُنْزِلَ فِي عِشْرِينَ سَنَةً بَيْنَ أَوَّلِهِ وَ آخِرِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) نَزَلَ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ نَزَلَ فِي طُولِ عِشْرِينَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ )ص( نَزَلَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ لِسِتٍّ مَضَيْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَ الْإِنْجِيلُ لِثَلَاثَ عَشْرَةَ لَيْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَ الزَّبُورُ لِثَمَانِيَةَ عَشَرَ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَ الْقُرْآنُ فِي ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ.(5)
حضرت امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: قرآن يك جا در ماه رمضان به بيت المعمور نازل شد و سپس در مدت بيست سال قسمت قسمت نازل گردید، سپس فرمودند: پيغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: صحف ابراهيم در اول شب ماه رمضان نازل شده و تورات شب ششم ماه رمضان و انجيل شب سيزدهم ماه رمضان نازل شده و زبور در شب هيجدهم ماه رمضان نازل شده است و قرآن در شب بيست و سوم ماه رمضان نازل شده است.(6)
البرهان في تفسير القرآن نیز برای شرح و تفسیر آیه 185 سوره مبارکه بقره این حدیث را ذکر کرده است. (7)
طبق احادیث منظور از «لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ» در آیه سوم سوره مبارکه دخان «شب قدر» می باشد.
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ: ترجمه آیه: به راستى ما آن را در شبى پربركت نازل كرديم زيرا كه همواره بيم دهنده بودهايم.»
از حضرت امام باقر و حضرت امام صادق (عليهما السّلام) نقل شده است كه مراد ليله مباركه؛ شب قدر است. در ماه مبارك رمضان، شب قدر، تمام قرآن مجيد در بيت المعمور آسمان چهارم نازل شد و بعد به تدريج در مدت بيست و سه سال بر حضرت رسالت (صلّى اللّه عليه و آله) نازل گرديد. (8)
3- چگونگی نوشتن مقدرات در شب قدر
در احادیث رسیده از جانب رسول الله (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السّلام) از نازل شدن مقدرات یک سال آتی در این شب بر نبی خدا یا اوصیای ایشان خبر داده اند و این سنت الهی از ابتدای آفرینش زمین وجود داشته است و ادامه خواهد یافت.
در تفسیر آیه 39 سوره مبارکه رعد
يَمْحُواْ اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ(سوره مبارکه رعد، آیه 39)
ترجمه آیه: خدا هر چه را بخواهد محو مىكند و هر چه را بخواهد ثابت و پابرجا مىنمايد و «امّ الكتاب» نزد اوست.
حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) تحقق معنای این قول خداوند را در شب قدر دانسته اند:
أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْحَسَنِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ، عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) عَنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ: تَنَزَّلُ فِيهَا الْمَلَائِكَةُ وَ الْكَتَبَةُ إِلَى سَمَاءِ الدُّنْيَا، فَيَكْتُبُونَ مَا هُوَ كَائِنٌ فِي أَمْرِ السَّنَةِ وَ مَا يُصِيبُ الْعِبَادَ فِيهَا. قَالَ: وَ أَمْرٍ مَوْقُوفٍ لِلَّهِ (تَعَالَى) فِيهِ الْمَشِيئَةُ، يُقَدِّمُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ وَ هُوَ قَوْلُهُ (تَعَالَى): «يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ» (9)
محمد بن محمد با اسنادی از محمد بن مسلم نقل کرده است که محمد بن مسلم (رضوان الله علیه) گوید از حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) درباره شب قدر پرسیدم. فرمودند: در آن شب ملائکه نازل می شوند و اموری که قرار است در یکسال اتفاق بیافتد و آنچه برای بندگان در آن سال مقدر می شود را بر آسمان دنیا می نویسند و تمام امور در شب قدر متوقف است بر مشیت خدا. هرچه را بخواهد جلو می اندازد و هرچه را بخواهد مؤخر می کند و این است معنای قول خدا که فرمود: «خدا محو می کند هرچه را که خواهد و ثبت می کند هر چه را که بخواهد و نزد اوست تمام کتاب.»
درباره تفسیر آیه 39 سوره مبارکه رعد البرهان به حدیثی به مانند حدیث بالا اشاره نموده است که از قول حمران از حضرت امام صادق (علیه السّلام) نقل شده است.
عن حمران قال سألت أبا عبد الله (عليه السلام): يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ؟ فقال: «يا حمران، إنه إذا كان ليلة لقدر و نزلت الملائكة الكتبة إلى السماء الدنيا فيكتبون ما يقضى في تلك السنة من أمر فإذا أراد الله أن يقدم شيئا أو يؤخره أو ينقص منه أو يزيد، أمر الملك فمحا ما يشاء ثم أثبت الذي أراد. قال: فقلت له عند ذلك: فكل شيء يكون فهو عند الله في كتاب؟ قال: «نعم» قلت: فيكون كذا و كذا ثم كذا و كذا حتى ينتهي إلى آخره؟ قال: «نعم» قلت: فأي شيء يكون بيده بعد؟ قال: «سبحان الله، ثم يحدث الله أيضا ما شاء، تبارك الله و تعالى» (10)
حمران گوید از حضرت امام صادق (علیه السلام) درباره آیه «خدا هرچه را خواهد محو یا اثبات می کند و نزد اوست تمام کتاب» پرسیدم. فرمود: ای حمران، وقتی شب قدر می رسد، ملائکه نازل می شوند و قضا و قدر و امورات یک سال را بر آسمان دنیا می نویسند. اما هرگاه خدا بخواهد آن امور به تأخیر می افتد یا جلو می افتد و یا آن امور کم یا زیاد می شود. سپس هرچه را بخواهد که محو کند یا انجام دهد، به ملک امر می کند و انجام می شود. گفتم: پس هر چه که اتفاق می افتد(و خواهد افتاد) در کتابی نزد خداوند است؟
فرمود: بله. گفتم: (مثلا) چنین می شود و بعدش چنین می شود تا تمام اتفاقات (فی کتاب ثبت است)؟ فرمود: بله. گفتم: (اگر همه اتفاقات از پیش تعیین شده و ثبت گشته) پس چه چیزی بعد از این به دست ( قدرت) اوست؟ فرمود: سبحان الله سپس خداوند تبارک و تعالی آنچه بخواهد پدید می آورد.
در تفسير جامع ذیل همین آیه آمده است: از حضرت امام صادق (عليه السّلام) روايت شده است که فرمود: چون شب قدر شود فرشتگان با فرشته مخصوصی كه نامش «روح» است به آسمان دنيا نازل می شوند و آنچه در سال آينده در تقدير پروردگار و قضای الهى است، مينويسند و اگر مشيّت خداوندى بر تقدم و تأخر امرى تعلق بگيرد به فرشتهاى كه در شب قدر مقدرات را ثبت نموده و نوشته است امر ميفرمايد كه اجل مورد مشيت را محو و نابود كرده و آنچه را كه مقدر و مقرر فرموده به جايش بنويسد. راوى حضور آن حضرت عرض كرد: آيا هر چيزى به اندازه معين در آن شب نوشته خواهد شد؟ فرمودند: بلى. مجددا عرض كرد: پس بعد از قضاء الهى چه چيز ديگرى در آن سال خواهد بود؟ فرمود آنچه را كه مشيت حضرتش تعلق بگيرد حادث و ايجاد مى فرمايد و اين آيه دلالت دارد به این معنی كه بايد خلايق از غير خدا چشم بپوشند و در تمام امورات خود به او توجه کنند و از مخلوقات ناامید باشند.(11)
در حدیثی حضرت امام صادق (علیه السّلام) درباره رقم خوردن مقدرات انسان در شب قدر چنین فرمودند:
حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ لَيْلَةَ الْقَدْرِ يُكْتَبُ مَا يَكُونُ مِنْهَا فِي السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ أَوْ مَوْتٍ أَوْ حَيَاةٍ أَوْ مَطَرٍ وَ يُكْتَبُ فِيهَا وَفْدُ الْحَاجِّ ثُمَّ يقضى [يُفْضَى] ذَلِكَ إِلَى أَهْلِ الْأَرْضِ فَقُلْتُ إِلَى مَنْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَالَ إِلَى مَنْ تَرَى. (12)
یعقوب بن یزید با اسنادی از ابن بن بکیر از حضرت امام صادق (علیه السّلام) نقل کرده است که فرمودند: همانا در شب قدر هر آنچه در آن سال تا مانند آن در سال آینده می خواهد بشود همچون شرّ یا خیر یا مرگ یا زندگی یا باران مقدر می شود، در ضمن در آن شب به حج مشرف شدن حاجیان نیز مقدر می شود سپس به اهل زمین افاضه می گردد. پس من عرض کردم: به چه کسی ازاهل افاضه می شود؟ فرمودند: فکر می کنی به چه کسی افاضه شود؟ (13)
در حدیث ذیل نیز به افاضه امور سال آتی از هر امری از زمان غروب خورشید تا طلوع خورشید بر صاحب امر اشاره شده است:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ» قَالَ نَزَلَ فِيهَا مَا يَكُونُ مِنَ السَّنَةِ إِلَى السَّنَةِ مِنْ مَوْتٍ أَوْ مَوْلُودٍ قُلْتُ لَهُ إِلَى مَنْ فَقَالَ إِلَى مَنْ عَسَى أَنْ يَكُونَ إِنَّ النَّاسَ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ فِي صَلَاةٍ وَ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ وَ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ فِي شُغُلٍ «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ» إِلَيْهِ بِأُمُورِ السَّنَةِ مِنْ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَى طُلُوعِهَا «مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِيَ» لَهُ إِلَى أَنْ يَطْلُعَ الْفَجْرُ. (14)
احمد بن محمد با اسنادی از داود بن فرقد نقل می کند از حضرت درباره آیات سوره مبارکه قدر سوال کردم فرمودند: آنچه باید از این سال تا سال آینده بشود از مرگ یا تولد (و مانند آن) مقدراتش نازل می شود. به ایشان عرض کردم: بر چه کسی؟
فرمودند: گمان داری بر چه کسی نازل شود؟ همانا مردم در آن شب همگی مشغولند و در حال نماز یا دعا و مسألت از خدا می باشند و صاحب این امر در این شب کارش این است که ملائکه بر ایشان نازل می گردد برای افاضه امور سال از هر امری از زمان غروب خورشید تا طلوع مجدد آن و برای ایشان سلامت است تا آن هنگام که فجر طلوع کند.(15)
4- فضیلت روز قدر به مانند شب قدر
در احادیث دیگری حضرت امام جعفر صادق (علیه السّلام) روز شب قدر را چون شب قدر با فضیلت برمی شمارند:
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: لَيْلَةُ الْقَدْرِ فِي كُلِّ سَنَةٍ وَ يَوْمُهَا مِثْلُ لَيْلَتِهَا. (16)
ابن عمیر از هشام بن حکم از حضرت امام صادق (علیه السّلام) نقل می نماید که فرمودند: «شب قدر در هر سال وجود دارد و روز آن مانند شب آن است.»
رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ( علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: صَبِيحَةُ يَوْمِ لَيْلَةِ الْقَدْرِ مِثْلُ لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَاعْمَلْ وَ اجْتَهِدْ. (17)
از حضرت امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است که فرمودند: «صبح روز شب قدر مثل شب قدر است؛ پس عمل کن و تلاش و کوشش کن.»
5- شب قدر شب متعلق پیامبر و امامان معصوم (صلوات الله علیهم اجمعین) و عرضه مقدرات یکسال بر ایشان
بر اساس سنت الهی از ابتدای آفرینش، شب قدر وجود داشته است و این شب متعلق بوده است به پیامبران الهی و سپس اوصیای الهی و پس از شهادت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز صاحب این شب سید الوصیین امیرالمومنین (علیه السّلام) بودند و پس از شهادت ایشان این شب به امامان معصوم از نسل ایشان تعلق دارد تا اکنون که صاحب الامر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) صاحب این شب هستند و ملائکه و روح در این شب مقدس بر آن وجود مبارک فرود می آیند، گرد ایشان طواف می نمایند (18) و تقدیرات و امور یک سال را به حضرت عرضه می دارند.
در این مجال به ذکر چند حدیث درباره تعلق شب قدر به اوصیای رسول الله (صلی الله علیه و آله) می پردازیم:
در حدیث ذیل حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با بیان روشن و آشکاری در بین اصحاب اعلام می نماید که خداوند شب قدر را مخصوص به خودشان و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) قرار داده است و به برکت این شب ایشان را ممتاز و برتر از دیگران قرار داده است.
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ وَ غَيْرِهِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ حَسَّانَ عَنِ ابْنِ دَاوُدَ عَنْ بُرَيْدَةَ قَالَ: كُنْتُ جَالِساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ عَلِيٌّ (ع) مَعَهُ إِذْ قَالَ يَا عَلِيُّ أَ لَمْ أُشْهِدْكَ مَعِي سَبْعَةَ مَوَاطِنَ الْمَوْطِنِ الْخَامِسِ لَيْلَةَ الْقَدْرِ خُصِصْنَا بِبَرَكَتِهَا لَيْسَتْ لِغَيْرِنَا. (19)
احمد بن محمد با اسنادی از بریده نقل کرده است که می گوید در محضر رسول خدا نشسته بودم و علی (ع) هم با ایشان نشسته بود، حضرت فرمودند: یا علی، آیا تو را شاهد بگیرم در هفت موطن با من بودی؟ موطن پنجم در شب قدر است که خداوند ما را به برکت آن مخصوص و ممتاز گردانیده است و این امتیاز برای غیر ما نیست. (20)
حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب (علیه السّلام) پس از شهادت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از علمی که در شب قدر بر ایشان نازل می شود؛ خبر می دهند:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْحَرِيشِ قَالَ: عَرَضْتُ هَذَا الْكِتَابَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ (ع) فَأَقَرَّ بِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ عَلِيٌّ (ع) فِي صُبْحِ أَوَّلِ لَيْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِي كَانَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) سَلُونِي فَوَ اللَّهِ لَأُخْبِرَنَّكُمْ بِمَا يَكُونُ إِلَى ثَلَاثِمِائَةٍ وَ سِتِّينَ يَوْماً مِنَ الذَّرِّ فَمَا دُونَهَا فَمَا فَوْقَهَا ثُمَّ لَأُخْبِرَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ لَا بِتَكَلُّفٍ وَ لَا بِرَأْيٍ وَ لَا بِادِّعَاءٍ فِي عِلْمٍ إِلَّا مِنْ عِلْمِ اللَّهِ وَ تَعْلِيمِهِ وَ اللَّهِ لَا يَسْأَلُنِي أَهْلُ التَّوْرَاةِ وَ لَا أَهْلُ الْإِنْجِيلِ وَ لَا أَهْلُ الزَّبُورِ وَ لَا أَهْلُ الْفُرْقَانِ إِلَّا فَرَّقْتُ بَيْنَ كُلِّ أَهْلِ كِتَابٍ بِحُكْمِ مَا فِي كِتَابِهِمْ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) أَ رَأَيْتَ مَا تَعْلَمُونَهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ هَلْ تَمْضِي تِلْكَ السَّنَةُ وَ بَقِيَ مِنْهُ شَيْءٌ لَمْ تَتَكَلَّمُوا بِهِ قَالَ لَا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ أَنَّهُ فِيمَا عَلِمْنَا فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ أَنْ أَنْصِتُوا لِأَعْدَائِكُمْ لَنَصَتْنَا فَالنَّصْتُ أَشَدُّ مِنَ الْكَلَامِ. (21)
احمد بن محمد از حسن بن عباس بن حریش نقل می کند که گفت: من مطلب این نامه را (که در زیر می آید) به خدمت امام باقر (علیه السّلام) عرضه کردم و ایشان قبول کردند.
راوی گوید: حضرت امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: حضرت امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در صبح اولین روزی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رحلت کرده بودند؛ فرمودند: هر چه می خواهید از من بپرسید، به خدا قسم هر چه تا سیصد و شصت روز دیگر پیش خواهد آمد را می دانم (22) و به شما خبر خواهم داد از آنچه در عالم ذر اتفاق می افتد تا پایین تر از آن و بالاتر از آن. و این خبر دادن هم نه هیچگونه تکلف و سختی برای من ندارد و نه از پیش خود می گویم نه ادعایی در علم دارم، جز اینکه پاسخ اهل هر کتابی را جداگانه به حکم کتاب خودشان خواهم داد.
راوی گوید: به حضرت عرض کردم آیا آنچه در شب قدر تلقی می کنید آیا همان سال امضا و اجرا می گردد؟ و آیا باز چیزی باقی می ماند که (پنهان کنید) و درباره آن سخن نگفته باشید؟
حضرت فرمودند: نه قسم به آنکه جانم در دست اوست اگر در آنچه در آن شب بدان آگاهی می یابیم، از ما بخواهند که به خاطر دشمنان سکوت کنیم هر آینه سکوت می کنیم اما سکوت سختتر از سخن گفتن است. (23)
در حدیث ذیل حضرت امام صادق (علیه السّلام) شب قدر را مخصوص خلیفه الله فی الارض، صاحبان زمین یعنی انبیاء و اوصیای انبیاء (صلوات الله علیهم اجمعین) معرفی می فرماید:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنْ يُونُسَ عَنِ الْحَرْثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ الْبَصْرِيِّ وَ عَنْ عَمْرٍو عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ هِشَامٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ «فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ» قَالَ تِلْكَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ يُكْتَبُ فِيهَا وَفْدُ الْحَاجِّ وَ مَا يَكُونُ فِيهَا مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِيَةٍ أَوْ مَوْتٍ أَوْ حَيَاةٍ وَ يُحْدِثُ اللَّهُ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ مَا يَشَاءُ ثُمَّ يُلْقِيهِ إِلَى صَاحِبِ الْأَرْضِ قَالَ الْحَرْثُ بْنُ الْمُغِيرَةِ الْبَصْرِيُّ قُلْتُ وَ مَنْ صَاحِبُ الْأَرْضِ قَالَ صَاحِبُكُمْ. (24)
احمد بن محمد با اسنادی از هشام روایت نموده است که گفت به حضرت امام صادق (علیه السّلام) عرض کردم: این سخن خدای متعال که می فرماید: «در آن شب هر كارى محكم و استوار (از حقّ و باطل) جدا مي شود خداى تعالى آن را مقدّر و معلوم مي گرداند. (سوره مبارکه دخان، آیه 4)» به چه معنا است؟
فرمودند: این همان شب قدر است که در آن برات حاجیان و آنچه از طاعت خدا یا معصیت یا مرگ یا زندگی و آنچه بخواهد در شبانه روز حادث می شود، حواله می گردد و به صاحب زمین القاء می شود.
حرث بن مغیره بصری پرسید: صاحب زمین کیست؟
فرمودند: صاحب شما. (امام زمانتان علیه السّلام) (25)
حضرت امام صادق (علیه السّلام) کسی را که حجت و دلیل بر او اقامه شود که این شب مخصوص به والیان امر امامت پس از رسول خدا (صلوات الله علیهم اجمعین) است و نپذیرد کافر قلمداد نموده اند:
حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يُونُسَ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) أَ رَأَيْتَ مَنْ لَمْ يُقِرَّ بِمَا يأتكم [يَأْتِيكُمْ] فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ كَمَا ذُكِرَ وَ لَمْ يَجْحَدْهُ قَالَ أَمَّا إِذَا قَامَتْ عَلَيْهِ الْحُجَّةُ من [مِمَّنْ] يَثِقُ بِهِ فِي عِلْمِنَا فَلَمْ يَثِقْ بِهِ فَهُوَ كَافِرٌ وَ أَمَّا مَنْ لَايَسْمَعُ ذَلِكَ فَهُوَ فِي عُذْرٍ حَتَّى يَسْمَعَ ثُمَّ قَالَ (ع)«يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ»(26)
عبد الله بن محمد با اسنادی از عمر بن یزید نقل می کند که گفت به حضرت امام صادق (علیه السّلام) عرض کردم: چگونه می بینید اگر کسی بدانچه به شما در شب قدر عنایت می شود آنطور که شما معتقدید ایمان نداشته باشد و آن را انکار هم نکند؟
حضرت فرمودند: اما اگر حجت و دلیل برای او اقامه شده باشد از ناحیه آن کس که در علم ما مورد وثوق است و او بر آن وثوق و اعتماد نکند او کافر است. و اما آن کس که از چنین کسی نشنیده باشد او معذور است تا زمانی که بشنود.
سپس حضرت این آیه را خواندند که «او به خدا ایمان دارد و مومنان را تصدیق و باور می کند. (سوره مبارکه توبه، آیه 61) »
پی نوشتها
(1) البرهان في تفسير القرآن، جلد 4، صفحه 185
(2) تفسير اثنا عشري، جلد 9، صفحه 505
(3)البرهان في تفسير القرآن، جلد 1، صفحه 390 – 389
(4)تفسير جامع، جلد 4، صفحات 303 – 304
(5) الكافي، جلد 2، صفحه 629 - 628
(6) أصول الكافي، جلد 6 ، صفحه 467
(7) البرهان في تفسير القرآن، جلد1، صفحه 390 به نقل از التهذيب، جلد4، صفحه 193/ 552
(8) تفسير اثنا عشري، جلد 12، صفحه 10 – 9
(9) الأمالي طوسی، صفحه 60
(10) البرهان في تفسير القرآن، جلد 3، صفحه 268
(11) تفسير جامع، جلد 3، صفحه 413
(12)بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد1، صفحه 220
(13) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله، صفحه 460
(14)بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد1، صفحه 220
(15) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله، صفحه 461 - 460
(16) تهذيب الأحكام ، جلد4 ، صفحه 331
(17) الأمالي للصدوق، صفحه 654
(18)تفسير القمي، جلد 2، صفحه 290
(19)بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد 1، صفحه 222
(20) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله، صفحه 464
(21)بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد 1، صفحه 223 – 222
(22) البته حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) ولی مطلق خدا است و همه چیز را در همه زمانها می داند کما اینکه بعدها همین را بارها اذعان فرموده اند. اما شاید چون ابتدای دوران امامت حضرت بوده است و بعضی تحمل آن را نداشته اند حضرت محدود به سیصد و شصت روز نموده باشند.
(23) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله، صفحه 466 – 465
(24)بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد 1، صفحه 221
(25) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله، صفحه 462
(26)بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد1، صفحه 224
(27) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله، صفحه 469 – 468
منابع
- قرآن کریم
- أصول الكافي، محمد بن يعقوب كلينى، مترجم: محمد باقر كمره اى، قم، اسوه،1375ش.
- الأمالي، محمد بن الحسن طوسى، محقق / مصحح: مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، 1414 ق.
- الأمالي، محمد بن على ابن بابويه، تهران، كتابچى، چاپ ششم، 1376ش.
- البرهان فى تفسير القرآن، سيد هاشم بحرانى، تهران، بنياد بعثت، 1416 ق.
- بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، محمد بن حسن صفار، محقق / مصحح: محسن بن عباسعلى كوچه باغى، قم، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، 1404 ق.
- بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، محمد بن حسن صفار، ترجمه محمد فربودی، بی جا، پیام مقدس، چاپ دوم، 1393
- تفسير اثنا عشرى، حسين بن احمد حسينى شاه عبدالعظيمى، تهران، ميقات،1363ش.
- تفسير جامع، سید محمد ابراهیم بروجردى، تهران، صدر، 1366ش.
- تهذيب الأحكام، محمد بن الحسن طوسى، تحقيق خرسان، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ: چهارم، 1407 ق.
- الكافي، محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ چهارم، 1407 ق.
اترك تعليق