این مقاله به بررسی مضمون سازیهای شاعران از سخن مشهور حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) در خطبه غدیر «ألا فمن کنت مولاه فهذا علیٌ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله» می پردازد. بدین منظور غدیریه های دوازده شاعر چهار قرن اول هجری از کتاب ارزشمند الغدیر علامه امینی (قدس الله سرّه) مورد بررسی قرار گرفت که این شاعران عبارتند از: سيّد حميري، وامق نصراني، أبو القاسم زاهي، قاضي تنوخي، أبو فراس حمداني، ناشئ صغير، صاحب بن عبّاد، أبو العلاء سرَوي، أبو محمد عوني، ابن حماد عبدي، أبو الفرج رازي، جعفر بن حسين.
محورهایی که شاعران ضمن شرح آنها به ذکر حدیث «من کنت مولاه فهذا علیٌ مولاه» پرداخته اند؛ عبارت است از:
1. شاعران ضمن اقرار به ولایت مولی الموحدین حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) مناقب و فضایل ایشان را به رشته نظم می کشند.
2. اکمال دین و اتمام نعمت با ابلاغ امامت و ولایت حضرت امام علی بن ابیطالب (علیه السّلام)
3. وصف وقایع غدیر خم
4. ذکر مضامین خطبه غدیر در غدیریه ها
5. تاکید بر تفویض ولایت به امیرالمومنین (علیه السّلام) و عناد و غرض ورزی دشمنان در نپذیرفتن ولایت ایشان
6. احتجاجات حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) ضمن ابلاغ ولایت و امامت حضرت علی (علیه السّلام)
7. شرح واقعه غدیر و مخاطب قرار دادن معاندان حضرت امیرالمومنین (ع)
در این مجال به ذکر نمونه های این اشعار حول عناوین یاد شده می پردازیم:
1. شاعران ضمن اقرار به ولایت مولی الموحدین حضرت امیرالمومنین(ع) مناقب و فضایل ایشان را به رشته نظم می کشند:
مناقب و فضایل خاندان رسالت وصف ناشدنی است و تنها شاعران شیعی گوشه هایی از آن همه فضایل را به رشته تحریر درآورده اند. سيد حميري درباره فضایل حضرت امیرالمومنین (ع) چنین سروده است:
أَعلِماني أيَّ برهانٍ جَلِي فتقولان بتفضيل علي؟
مرا آگاه کنيد، كه چه برهان آشكارى بر تفضيل على توان آورد؟
بعد ما قام خطيباً مُعْلِناً يوم خُمٍّ باجتماعِ المحفلِ
پس از آنكه در روز غدير خم در ميان مردم گرد آمده آشکارا به خطبه خوانى برخاست؟
أَحمدُ الخير و نادى جاهراً بمقالٍ منه لم يفْتَعِلِ
بهترين مردم، حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بلند و آشکار ندا کرد ندایی که کسی مثل او ندایی نکرده بود.
قال إنَّ اللَّه قد أخبَرني في معاريضِ الكتابِ المُنْزَلِ
و فرمود: همانا خداوند، در سخنانی پوشیده و کنایی در كتابش به من خبر داد
إنَّه أكمــلَ ديناً قيِّماً بعليٍّ بعد أن لم يَكْمُلِ
كه اين دین استوار را كه تا به حال به كمال نرسيده بود به على كمال بخشيد.
و هو مولاكمْ فويلٌ للذي يتولّى غيرَ مولاه الولي
و او مولاى شما است پس واى بر كسى كه به سرپرستى جز مولاى خود روى آرد.
و هو سيفي و لساني و يدي و نصيري أبداً لم يَزَلِ
او شمشير برّان من و زبان و دست من و هميشه و پيوسته ياور من است.
و هو صنوي و صفيِّي و الذي حُبُّهُ في الحشر خيرُ العملِ
او برادر و برگزيده من و كسى است كه محبت او در قيامت، بهترين اعمال محسوب می شود.
نوره نوري و نوري نوره و هو بي متّصِلٌ لم يُفْصَلِ
نور او، نور من و نور من، نور اوست و با من پيوندى ناگسستنى دارد.
و هو فيكم من مقامي بَدَلٌ وَيْلُ من بَدَّلَ عهدَ البدلِ
او قائم مقام من در ميان شما است و واى بر كسى كه عهد قائم مقام مرا تغيير دهد.
قولُهُ قولي فمَنْ يأمرهُ فليُطعْهُ فيهِ و لَيمتثلِ
سخن او، سخن من است. پس به هر كس فرمان دهد بايد از او اطاعت و فرمانبرى كند.
إنَّما مولاكُمُ بعدي إذا حان موتي و دنا مُرتحلي
چون زمان رحلت و درگذشت من فرا رسد، فقط و فقط او مولا و سرور شما خواهد بود.
ابن عمّي و وصيِّي و أخي و مُجيبي في الرعيل الأوَّلِ
او، پسر عم و جانشين و برادر من و از نخستين پذيرندگان دعوت من است.
و هو بابٌ لعلومي فسقوا ماءَ صبر بنقيع الحنظلِ
و باب علوم من است پس (از اين سخنان) به كام دشمنان چون زهرى تلخ و كشنده ريخته شد.
قطّبوا في وجهِهِ و ائتمروا بينهم فيهِ بأمرٍ مُعْضِل
به وى ترشرویى كردند و به كارى دشوار درباره او با خود به مشورت پرداختند. (1)
در غدیریه دیگری سید حمیری در باب تفویض ولایت و امامت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) مناقب و فضایل ایشان چنین می سراید:
إنّي أُحبُّ حيدراً مُناصِحاً لمن قفا مُواثِباً لمن نَكَلْ
به راستى كه حيدر را دوست دارم و خير خواه آن کسی هستم كه از پى او رود و گريزان از آن کسی هستم كه روى از او برتابد.
أُحبُّ من آمن باللَّه و لم يُشركْ به طَرفة عينٍ في الأَزَلْ
كسى را دوست دارم كه ايمان به خدا آورد و حتى يك چشم بر هم زدن هم هرگز شرك نورزيد.
و من غدا نفسَ الرسول المصطفى صلّى عليهِ اللَّهُ عند المُبْتَهلْ
و کسی كه هنگام مباهله نفس رسول مصطفى (صلی الله علیه و آله) معرفی گرديد، خداوندا بر او درود فرست.
و ثانيَ النبيِّ في يوم الكِسا إذ طهّرَ اللَّهُ به منِ اشتملْ
و در روزى كه خداوند همه اهل كساء را به پاكى ستود، او دوّمين شخص پس از پيغمبر بود.
و قال خلّفْتُ لكمْ كتابَهُ و عترتي و كلُّ هذين ثَقَلْ
و نيز پيغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: كتاب خدا و خاندان خود را كه هر دو امانت گرانبها هستند، در ميان شما به جای نهادم.
فليت شعري كيف تُخلفونني في ذا و ذا إذا أردتُ المرتحلْ؟
و اى كاش مى دانستم كه چون درگذرم، چگونه از من در مورد اين دو امانت، نيابت مى كنيد.
و جاء من مكّةَ و الحجيجُ قدْ صاحبَهُ من كلِّ سَهْلٍ و جَبَلْ
از مكّه مى آمد و در كوه ها و بيابانها، حاجيان با او همراهى مى كردند،
حتى إذا صار بخُمٍّ جاءَهُ جبريلُ بالتبليغِ فيهم فنزلْ
تا به خمّ رسيد و جبرئيل براى تبليغ ولايت در ميان مردم، به خدمتش آمد. پس پيغمبر فرود آمد.
و قُمَّ ذاك الدوحُ فاستوى على رَحْلٍ و نادى بعليٍّ فارتحلْ
و چوبها را برافراشتند و او بر جهاز شتران قرار گرفت و على را فرا خواند و على به نزدش رفت.
و قال هذا فيكمُ خليفتي و من عليه في الأمور المتّكلْ
پس فرمود: اين جانشین من در ميان شما است و كسى است كه در امور بايد به او تكيه كرد.
نحن كهاتين و أومأ باصبَعٍ من كفِّه عن إصبَعٍ لم تنفصِلْ
ما چون اين دو انگشت هستيم و به انگشتان پيوسته دستش اشاره فرمود:
لا تبتغوا بالطّهر عنهُ بَدَلًا فليس فيكم لعليٍّ مِن بَدلْ
جوياى فرد ديگرى نباشيد كه در پاكى به او بماند، كه على را در ميان شما نظیری نيست.
ثمَّ أدارَ كفّهُ لكفِّهِ يرفعُها منه إلى أعلى مَحَلْ
سپس با دستش دست على را گرفت و آن را تا بلندترين نقطه بالا برد.
فقال بايعوا له و سلّموا ال - أمرَ إليه و اسلموا من الزللْ
و فرمود: با او بيعت كنيد و كار را به او واگذاريد تا از لغزش در امان بمانيد.
أ لست مولاكم فذا مولىً لكم و اللَّهُ شاهدٌ بذا عزَّ و جلْ
آيا من مولاى شما نيستم؟ پس اين على سرور شما است و خداى عزّ و جل به آن گواه است.
يا ربِّ والِ من يوالي حيدراً و عادِ من عاداهُ و اخذُلْ من خَذَلْ
پروردگارا، دوست بدار هر كه حيدر را دوست دارد و دشمن و خوار دار آنكه وى را دشمن و خوار دارد.
يا شاهدي بلّغتُ ما أنزلهُ إليَّ جبريلُ و عنهُ لم أَحُلْ
اى خداى گواه بر من، من آنچه را كه جبرئيل فرود آورده بود، تبليغ كردم و سستى نورزيدم.
فبايَعُوا و هنَّئوا و بَخْبَخوا و الصدرُ مطويٌّ لهُ على دَغلْ
پس آنان (با على) بيعت كردند و تهنيت و بخ بخ گفتند، حال آنكه، سينه آنان از كينه مالامال بود.
فقل لمن ينقِمُ منه ما رأى؟ و قل لمن يَعدِلُ عنه لِمْ عدلْ؟
به آنكس كه از على بيزار است بگو: از على چه ديدى؟ و به آن كه از او روى گردان است بگو چرا روى گردانى؟ (2)
وامق نصرانی درباره واقعه و غدیر و فضایل حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) چنین می سراید:
أليس بخمٍّ قد أقام محمدٌ عليّا بإحضار الملا في المواسمِ
آيا نه در غدير خم محمد(صلی الله علیه و آله)، على را در حضور جمع در موسم حج به پا داشت.
فقال لهم من كنتُ مولاه منكُمُ فمولاكمُ بعدي عليُّ بنُ فاطمِ
و به آنها گفت: از ميان شما كسي كه من مولاى او هستم بعد از من مولايش على پسر فاطمه است.
فقال إلهي كن وليّ وليّهِ و عادِ أعاديه على رغم راغم
آنگاه گفت: خداى من، با دوستانش مهر بورز و دشمنانش را دشمن دار.
و يقول فيها:
تا آنجا كه گويد:
أما رَدَّ عمراً يوم سَلعٍ بباترٍ كأنّ على جنبيهِ لطخَ العنادمِ
آيا اين على نبود كه عمرو (ابن عبدود) را روز جنگ احزاب چنان با شمشير زد كه غرقابه خون شد.
و عاديتَ في اللَّهِ القبائل كلّها و لم تخشَ في الرحمن لومةَ لائمِ
تو يا على براى خدا در مقابل همه قبائل عرب ايستادى و در راه حق از ملامت احدى نهراسيدى.
و كنتَ أحقّ الناس بعد محمدٍ و ليس جهول القوم في حكم عالمِ
و بعد از محمد تو از همه به او شايسته تر بودى زيرا جاهل با عالم يكسان نيست.(3)
امير أبو فراس الحمداني شاعر قرن چهارم در مناقب و فضایل حضرت امیرالمومنین (ع) چنین سروده است:
تبّا لقوم تابعوا أهواء هم فيما يسوؤهمُ غداً عُقباهُ
لعنت بر قومى كه از هواى نفس خود پيروى كرد، كارى كردند كه عواقب سوء آن فردا گريبانگيرشان می شود.
أ تراهمُ لم يسمعوا ما خصّهُ منه النبيُّ من المقال أباهُ
آيا پندارى گفتار پيامبر (صلی الله علیه و آله) را درباره خصوصيات پدر او، نشنيده بودند؟
إذ قال يومَ غدير خمٍّ معلناً من كنتُ مولاه فذا مولاهُ
هنگامى كه روز غدير خم در میان مردم علنی گفت: هر کس من مولای او هستم این علی مولای او است.
هذي وصيّته إليهِ فافهموا يا من يقول بأنّ ما أوصاهُ
اين است وصيت پيامبر (صلی الله علیه و آله) در امر خلافت او، اى كسى كه گوئى پيامبر (صلی الله علیه و آله) وصيت نكرده است.
أقروا من القرآن ما في فضلِهِ و تأمّلوه و افهموا فحواهُ
قرآن را كه در فضيلت او نازل شد، بخوانيد و در آن تأمل كرده مضمون آن را بفهميد.
لو لم تُنزّلْ فيه إلّا هل أتى من دون كلِّ مُنزَّلٍ لكفاهُ
اگر درباره او جز سوره «هل اتى» هيچ آيه ديگرى نازل نشده بود، او را كفايت مىكرد.
من كان أوّلَ من حوى القرآن من لفظ النبيِّ و نطقِهِ و تلاهُ
چه كسى براى اولين بار قرآن را از بيان پيامبر (صلی الله علیه و آله) و لفظ او دريافت داشته و آنرا تلاوت كرده است؟
من كان صاحبَ فتحِ خيبرَ من رمى بالكفّ منهُ بابَهُ و دحاهُ
چه كسى صاحب فتح خيبر بود و در خيبر را با دست خود برکند و انداخت؟
من عاضدَ المختارَ من دون الورى من آزرَ المختارَ من آخاهُ
چه كسى در ميان همه مردم پيامبر مختار را یاری كرد و به كمك برخاست و چه كسى با پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیوند برادری بست؟
من بات فوق فراشِهِ متنكّراً لمّا أطلّ فراشَهُ أعداهُ
چه كسى به طور ناشناس شب را در بستر پیامبر (صلی الله علیه و آله) خوابید وقتى دشمنان بر بستر حضرت حاضر شده بودند.
من ذا أرادَ إلهُنا بمقالِهِ الصادقون القانتون سواهُ
مقصود خداى، از گفتار: الصادقون و القانتون، چه كسى جز او است؟
من خصّه جبريلُ من ربِّ العُلى بتحيّةٍ من ربِّهِ و حبَاهُ
چه كسى را جبرئيل از طرف خداوند بزرگ، به تحيت و درود گرامى داشت.
أ ظننتمُ أن تقتلوا أولادَهُ و يُظِلُّكُمْ يومَ المعادِ لواهُ
آيا گمان كرديد فرزندانش را بكشيد و روز قيامت در زير پرچم او باشید؟
أو تشربوا من حوضِهِ بيمينِهِ كأساً و قد شربَ الحسينُ دماهُ
يا از دست او از حوض كوثر آب بنوشيد و حال آنكه حسين را با خونش آب داديد؟
طوبى لمن ألفاهُ يوم أُوامِهِ فاستلّ يوم حياته و سقاهُ
خوشا به حال كسى كه روز تشنگیش او را ملاقات كند و در زندگى كارى كرده باشد كه سيرابش نمايد.
قد قال قبلي في قريضٍ قائلٌ ويلٌ لمن شفعاؤه خُصماهُ
پيش از من در شعر گوينده اى گفته بود: واى به كسى كه شفيعانش فرداى محشر دشمنانش باشند.
أ نسيتمُ يومَ الكساءِ و إنّهُ ممّن حواهُ مع النبيِّ كِساهُ
آيا روز واقعه كساء را فراموش كرديد و ندانستيد او يكى از اصحاب كساء است؟
يا ربِّ إنّي مهتدٍ بهداهمُ لا أهتدي يوم الهدى بسواهُ
بار پروردگارا من به هدايت آنان راه يافته ام و روز هدایت به سوی غیر آنان نرفتم.
أهوى الذي يهوى النبيَّ و آلَهُ أبداً و أشنأ كلّ من يشناهُ
من هميشه دوستدار كسى هستم كه پيامبر و خاندانش او را دوست دارند و هر كه با آنان کینه بورزد با او کینه خواهم ورزید.
و أقولُ قولًا يُستدلُّ بأنّه مُستبصرٌ من قالَهُ و رواهُ
و سخنى گويم كه نشان بصيرت كسى است كه آن را بايد بگويد يا روايت كند.
شعراً يودّ السامعون لَوَ انّه لا ينقضي طولَ الزمانِ هُداهُ
سخن من، شعرى است كه شنوندگان در طول روزگار، پيوسته از آن هدايت يابند.
يُغري الرواةَ إذا روتْهُ بحفظِهِ و يروقُ حسنُ رويِّه معناه
اين سخن راويان را به حفظش ترغيب كند و حسن روايتش، معنى آن را جالب جلوه دهد.(4)
الناشئ الصغير شاعر قرن دوم و سوم هجری در ذکر فضایل حضرت امیرالمومنین (ع) چنین می سراید:
ذاك عليُّ الذي تفرُّدُهُ في يوم خُمٍّ بفضله اتّضحا
او على است كه صاحب افتخار غدير خم است و بدين وسيله برترى او آشكار است.
إذ قال بين الورى و قامَ به مُعتضداً في القيام مُكتشحا
آنگاه كه رسول خدا در ميان مردم به پا خاست، در حالي كه بازوى على را بلند كرده بود، چنين گفت:
من كنتُ مولاه فالوصيُّ لهُ مولىً بوحيٍ من الإله وحى
هر آنكه من مولی و سرپرست او هستم، اين وصى من مولی و سرپرست او خواهد بود، اين را خداى من وحى كرده است.
فبخبخوا ثمّ بايعوهُ و مَنْ يُبايعِ اللَّهَ مخلصاً ربِحا
همه به به گفتند و سپس دست بيعت دراز كردند، هر كه صادقانه با خدا معامله كند سود خواهد برد.
ذاك عليُّ الذي يقولُ له جبريلُ يوم النزالِ مُمتدحا
او همان على است كه جبرئيل روز نبرد احد، او را ستايش مى کرد:
لا سيفَ إلَّا سيفُ الوصيِ و لا فتىً سواهُ إنْ حادثٌ فَدَحا
اگر نبردى سنگين پيش آيد: شمشيرى جز شمشير على وصی پیامبر نيست و نه جوانمردى جز خود او.
لو وزنوا ضربَهُ لعمروٍ و أعما لَ البرايا لَضَربُه رَجَحا
اگر ضربه شمشيرى كه بر «عمرو» كوبيد، با اعمال تمام مردم بسنجند، ارزش آن برتر است.
ذاك عليُّ الذي تراجع عن فتحٍ سواه و سارَ فافتتحا
او على است كه ديگران از فتح قلعه عاجز آمده دست خالى بازگشتند، ولى او رفت و قلعهها گشود.
لم يشهدِ المسلمون قطُّ رحى حربٍ و ألفوا سواه قطبَ رحى
مسلمانان در هيچ آسياى نبردى شركت نكردند، جز اينكه على را قطب آسيا ديدند.
صلّى عليه الإله تزكيةً و وفّقَ العبدَ يُنشئ المِدَحا
خداوند به خاطر پاكى بر او درود فرستاد و اين بنده اش را موفق ساخت تا او را ثنا خوان گردد.(5)
أبو محمد العوني چنین فضایل حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام)را توصیف می کند و او را شایسته جانشینی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بر می شمارد:
و اللَّه ألبسه المهابة و الحجا و ربا به أن يعبُدَ الأصناما
خداوند جامه هيبت و لباس فرزانگى بر تن او آراست و از عبادت بتها به پيراست.
مازال يغذوه بدينِ محمدٍ كهلًا و طفلًا ناشئاً و غلاما
همواره بر آیين محمد او را بپرورد: هم در پيرى و كودكى، نوجوانى و نورستگى.
أم من سواه إذا أُتي بقضيّةٍ طردَ الشكوكَ و أخرسَ الحكّاما
جز او كيست كه در قضاوت شك و شبهه را زدود و عقول را به حيرت افكند؟
فإذا رأى رأياً يخالفُ رأيَهُ قومٌ و إن كدّوا له الأفهاما
هرگاه برخلاف رأى همگان نظر داد، با آنكه دگران جديت و كوشش خود را به كار بستند.
أم من سواه يقولُ فيهِ أحمدٌ يومَ الغدير و غيرَه أيّاما
كيست جز او كه احمد مرسل، روز «غدير» و روزهاى دگر مى گفت:
هذا أخي مولاكمُ و إمامكمْ و هو الخليفةُ إن لقيتَ حِماما
اين برادر من سرور و پيشواى شما و جانشين من است اگر مرگ به سراغم آيد.
منّي كما هارونَ من موسى فلا تألوا لحقِّ إمامكم إعظاما
نسبت به من چنان است كه هارون براى موسى، در حق او كوتاهى مكنيد.
إن كان هارونُ النبيُّ لقومِهِ ما غابَ موسى سيّداً و إماما
اگر معترف هستند كه هارون در غياب موسى پيشوا و سرور بنى اسرائيل بود.
فهو الخليفةُ و الإمامُ و خيرُ من أمضى القضاءَ و خفّفَ الأقلاما
على هم جانشين رسول و پيشواى امت و سرور قاضیان و سبكباران است.
حتى لقد قال ابن خطّابٍ له لمّا تقوّضَ من هناك و قاما
حتى پسر خطاب، هنگامي كه از غدير خم بار مى بستند؛ گفت:
أصبحتَ مولائي و مولى كلّ من صلّى لربِّ العالمينَ و صاما
تو امروز سرور من گشتى و سرور همه آنان كه براى خداى جهان روزه و نماز گزارند.(6)
از غدیریه های أبو محمد عوني که در وصف وقایع غدیر و فضایل امیرالمومنین (علیه السّلام) سروده شده است:
يا آلَ أحمدَ لولاكمْ لما طلعتْ شمسٌ و لا ضحكتْ أرضٌ من العشبِ
اى خاندان احمد، اگر بركت وجود شما نبود نه خورشيدى مى دميد و نه مرغزار و چمن خندان مى گشت.
يا آلَ أحمدَ لازال الفؤادُ بكم صبّا بوادرُهُ تبكي من الندبِ
ای خاندان احمد، اين قلب زار من در ماتم شما گريان و خونچكان است.
أبوكمُ خيرُ من يُدعى لحادثةٍ فيستجيبُ بكشفِ الخطبِ و الكربِ
پدرتان على بهترين فريادرسى بود كه براى گرفتاريها و غمها بخوانند.
عِدلُ القُران وصيُّ المصطفى و أبو ال - سبطينِ أكرمْ به من والدٍ و أبِ
همتاى قرآن، وصى مصطفى، پدر سبطين: حسن و حسين، چه نیکو پدر و پسری.
بعلُ المطهّرةِ الزهراءِ ذو الحسبِ ال - طهرِ الذي ضمّه شفعاً إلى النسبِ
شوهر زهراى اطهر، پاك گوهر با حسب كه رسولش جفت خاندان خود ساخت.
من قال أحمدُ في يومِ الغديرِ له من كنتُ مولىً له في العجمِ و العربِ
آنكه احمد(صلی الله علیه و آله) درباره او در روز «غدير» گفت: هر كه من سرور او باشم از عجم و عرب،
فإنّ هذا له مولىً و منذرُهُ يا حبّذا هو من مولىً و يا بأبي
بداند كه اين مرد، سرور و رهبر اوست. چه خوب سرورى، پدرم فدايش باد.
من مثلُهُ و هو مولى الخلقِ أجمعِها بأمر ربِّ الورى في نصِّ خيرِ نبي
نظیر او كيست؟ در صورتي كه او سرور خلايق است، به فرمان خداى جهان و به نص بهترين پيامبران.
يأتي غداً و لواءُ الحمدِ في يدِهِ و الناسُ قد سفروا عن أوجهٍ قطبِ
فرداى قيامت با پرچم حمد به محشر آيد و مردمان را روى دژم و سياه است.
حتى إذا اصطكّتِ الأقدامُ زائلةً عن الصراطِ فُويقَ النارِ مضطرب
و چون قدمها بر صراط به پيچد و لغزان شود به سوى آتش.(7)
2. اکمال دین و اتمام نعمت با ابلاغ امامت و ولایت حضرت امام علی بن ابیطالب (علیه السّلام)
در غدیریه ها شاعران از این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) اکمال دین و اتمام نعمت با ابلاغ ولایت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) سخن به میان می آورد. آیاتی که در زمان بازگشت از حج بر پیامبر نازل شده است؛ تصریح بر این امر دارد.
از جمله آیه 67 سوره مائده «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ .»
در این آیه سخن از امر خطیری است و خداوند به پیامبرش می گوید اگر ابلاغ این پیام صورت نپذیرد گویا رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) ناقص مانده است.
قسمتی از آیه 3 سورۀ مبارکۀ مائده که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در خطبه غدیر آن را تلاوت و تفسیر نمودند. «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً فَمَنِ اضْطُرَّ في مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ» و بدین ترتیب دین اسلام با معرفی جانشینی رسول الله (صلی الله علیه و آله) و ولایت حضرت علی (علیه السّلام) کامل گردد.
سید حمیری این مضامین را چنین در اشعار خود گنجانده است:
ثمَّ أَتتهُ بعد ذا عَزْمةٌ من ربِّه ليس لها مَدفعُ
پس از آن، از جانب پروردگار فرمان قاطعى به وى رسيد كه راه بازگشت نداشت.
بلّغ و إلّا لم تكن مُبْلِغاً و اللَّهُ منهم عاصمٌ يمنَعُ
و آن چنين بود: تبليغ ولايت كن كه اگر نكنى، رسالت را به پايان نبرده اى و خدا نگهدار و نگهبان تو است.
فعندها قامَ النبيُّ الذي كان بما يؤمرُ به يَصدعُ
در آن هنگام پيغمبر كه هميشه به امر خداى خويش سخن مى گفت، به پای خاست.
يخطِبُ مأموراً و في كفِّهِ كفُّ عليٍّ ظاهرٌ تلمعُ
و بنا بر مأموريت، خطبه خواند و دست على را ظاهر و آشكار به دست گرفت
رافعها أكرم بكفِّ الذي يرفع و الكفُّ التي ترفعُ
و آن را بلند كرد، چه مبارك دستى كه بلند كرد و چه بزرگ دستى كه بلند شد.
يقول و الأملاك من حوله و اللَّه فيهم شاهدٌ يسمعُ
آنگاه در حالي كه فرشتگان گرد او را گرفته بودند و خداوند نيز شاهدى شنوا بود، چنين فرمود:
من كنت مولاه فهذا له مولىً فلم يرضَوا و لم يقنعوا
«هر كس من سرور و مولای او هستم، اين على مولاى او است.» امّا آنها به اين كار خشنود نبودند و خرسند نگرديدند.
فاتّهموهُ و حَنَتْ فيهمُ على خلاف الصادق الأضلعُ
پس او را متهم کردند که از روی میل شخصی علی را برگزید و پشت کردند به پیامبر راستگو و از او اعراض کردند
و ضلَّ قومٌ غاظهم فعلُهُ كأنَّما آنافهم تُجدعُ
آن گروهی که این فعل پیامبر آنان را چنان به غیظ و حسد تحریک کرد، که گویی بینی هایشان را با خنجر بریده اند و جدا کردنده اند.
حتى إذا وارَوْهُ في لَحدِهِ و انصرفوا عن دفنه ضيّعوا
حتی زمانی که او را در قبر گذاشتند از دفن او ابا کردند و علیه وصیت روز غدیر شوریدند.
ما قال بالأمس و أوصى به و اشتروا الضرَّ بما ينفع
آنچه که دیروز گفت و به آن سفارش کرد اما آنها ضرر را به جای آنچه که نفع می رساند انتخاب کردند.(8)
أبو القاسم الزاهي درباره تکمیل دین و اتمام نعمت چنین می سراید:
قدّمتُ حيدرَ لي مولىً بتأميرِ لمّا علمتُ بتنقيبي و تنقيري
مولى حيدر را براى امیری و سروری بنا بر آنچه از تحقيق به دست آوردم بر دیگران مقدم داشتم.
إنّ الخلافةَ من بعد النبيِّ لهُ كانت بأمرٍ من الرحمن مقدورِ
همانا خلافت بعد از پيامبر به امر خداى رحمان، براى او مقدر شده است.
من قال أحمدُ في يوم الغدير له بالنقلِ في خبرٍ بالصدقِ مأثورِ
كسى كه پیمبر خدا (صلی الله علیه و آله) روز غدير، بنا به نقل خبرى كه وارد شده است درباره او گفت:
قم يا عليُّ فكن بعدي لهم عَلَماً و اسعد بمنقلبٍ في البعثِ محبورِ
يا على، برخيز و پس از من براى آنان سرور باش كه روز حشر با مسرّت به سوی من باز گردى.
مولاهمُ أنتَ و الموفي بأمرِهمُ نصٌّ بوحيٍ على الأفهام مسطورِ
تو مولا و سرور آنها هستی و مسؤول آنهایی. تو با نص وحی مولای آنها هستی که این وحی برای عقول نوشته شده است.
و ذاك أنّ إلهَ العرش قال لهُ بلّغْ و كن عند أمري خيرَ مأمورِ
رو كه خداى عرش به پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت، رسالت خود را ابلاغ كن و مطيع امر من باش.
فإن عَصَيْتَ و لم تفعل فإنّك ما بلّغتَ أمري و لم تصدع بتذكيري
و اگر عصيان ورزى و این مأموريت را به سرانجام نرسانی، امر مرا به پایان نرسانده اى و فرمان مرا نبرده ای. (9)
3. توصیف وقایع غدیر خم
برخی از شاعران ضمن ذکر حدیث «من کنت مولاه فهذا علیٌ مولاه» به توصیف وقایع غدیر خم پرداخته اند:
از این جمله می توان به این غدیریه سید حمیری اشاره کرد:
لذالک ما اختاره ربه لخیر الانام وصیّا ظهیرا
به همين جهت، خداى او، على را به نام جانشينى پشتيبان براى محمّد، كه بهترين خلق است انتخاب كرد.
فقام بخُمٍّ بحيثُ الغديرُ و حطَّ الرحالَ و عافَ المسيرا
و او در كنار غدير خم درنگ كرد و بارها را فرود آورد و از رفتن باز ايستاد.
و قُمَّ له الدوحُ ثمَّ ارتقى على منبرٍ كان رحلًا و كورا
چوبها را برافراشتند و او بر منبرى كه از بار و بنه شتران درست کرده بودند؛ بالا رفت.
و نادى ضحىً باجتماع الحجيجِ فجاءوا إليه صغيراً كبيرا
و در چاشتگاه حاجيان را به گرد خود فرا خواند و مردم از خرد و بزرگ به سويش روى آوردند.
فقال و في كفِّه حيدرٌ يُليحُ إليه مُبيناً مُشيرا
و در حالى كه دست على را به دست داشت و او را آشکارا نشان مى داد و به سوى وى اشاره مى كرد، فرمود:
ألا إنَّ من أنا مولىً لهُ فمولاه هذا قَضاً لن يجورا
آگاه باشید، به راستى كه هر كس من مولاى او هستم، اين على به امرى ناگسستنى مولای اوست.
فهل أنا بلّغتُ قالوا نعم فقال اشهدوا غُيَّباً أو حضورا
آيا من پیام الهی را به شما رساندم؟ گفتند: آرى، فرمود: پس در غياب و حضور به آن گواهى دهيد.
يبلّغ حاضرُكمْ غائباً و أُشهد ربِّي السميعَ البصيرا
حاضران به غایبان برسانند و من نيز پروردگار شنوا و بيناى خود را بر آن گواه مى گيرم.
فقوموا بأمر مَليكِ السما يبايعْهُ كلٌّ عليه أميرا
با او به امر مالک آسمانها بیعت کردند همه کسانی که بر آنان امیر شده بود.
فقاموا لبيعته صافقينَ أكفّا فأوجس منهم نكيرا
مردم برخاستند و براى بيعت، دست در دست على نهادند. پس پيغمبر از آنها احساس نگرانى كرد.
فقال إلهيَ والِ الوليَّ و عادِ العدوَّ له و الكفورا
و گفت: خداوندا، با دوست على دوست باش و دشمن و ناسپاس او را دشمن دار.
و كن خاذلًا للأُلى يخذلون و كن للأُلى ينصرون نصيرا
كسانى كه وى را خوار دارند، خوارشان دار و آنان كه وی را دوست و یاور هستند، ياورشان باش.
فكيف ترى دعوة المصطفى مجاباً بها أو هباءً نثيرا
پس دعاى پيغمبر مصطفى را چگونه مى بينى؟ آيا پذيرفته شده است يا بر باد هوا رفته؟
أُحبّك يا ثانيَ المصطفى و من أشهدَ الناسَ فيه الغديرا
اى على دوستت دارم، اى همانند مصطفى و اى كسى كه به خاطر ابلاغ ولايت تو مردم در غدير خم حاضر آمدند.
و أشْهدُ أنَّ النبيَّ الأمينَ بلّغ فيك نداءً جهيرا
و گواهى مى دهم كه پيغمبر امین (صلی الله علیه و آله) با آهنگى رسا ولایت تو را ابلاغ كرد.
و أنَّ الذين تعادَوا عليك سيُصلَون ناراً و ساءت مصيرا
و آنان كه با تو از در دشمنى درآمدند، در آتش می سوزند و دوزخ بد گذرگاهى است. (10)
الصاحب بن عبّاد واقعه غدیر را چنین شرح داده است:
و قالوا عليٌّ علا قلت لا فإنّ العُلى بعليٍّ عَلا
و گفتند: على بر كرسى افتخار بالا رفت، گفتم: بلكه كرسى از قدم على فخر گرفت.
و لكن أقولُ كقولِ النبيِّ و قد جمعَ الخلقَ كلَّ الملا
من همان را گويم كه رسول موقعى كه همگان را گرد آورد؛ فرمود:
ألا إنّ من كنتُ مولىً له يُوالي علياً و إلّا فلا
آگاه باشيد، هر كه من مولای او هستم، بايد كه على را سرور و مولای خود شناسد و گرنه خود داند. (11)
أبو محمد العوني واقعه غدیر را چنین شرح داده است:
أليس قامَ رسولُ اللَّهِ يخطبُهمْ يومَ الغديرِ و جمعُ الناسِ محتفلُ
نه اين است كه روز غدير، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هنگامى كه تمام مردم گرد آمدند به خطبه برخاست.
و قال من كنتُ مولاه فذاك له من بعدُ مولىً فواخاهُ و ما فعلوا
گفت: هر كه را من رهبر و مولای او هستم، اين على پس از من سرورم و مولا است، ولى نپذيرفتند.
لو سلّموها إلى الهادي أبي حسنٍ كفى البرايا و لم تستوحشِ السبلُ
اگر زمام خلافت را به ابو الحسن هادى امم مى سپردند، جهان را بس بود و راهها امن.
هذا يُطالبُه بالضعفِ محتقباً و تلك يحدو بها في سعيِها جمل
ولى آن يك با سينه پر كين منتظر فرصت و آن ديگرى بر شتر سوى بصره مى تازد. (12)
ابن حماد العبدي واقعه غدیر را چنین شرح داده است:
فأنزل بالحجيجِ غديرَ خمّ و جاء به و نادى المسلمينا
حاجيان را در «غدير خم» دستور توقف داد، على را آورد و مسلمانان را بخواند.
فأبرزَ كفَّه للناس حتى تبيَّنها جميعُ الحاضرينا
دست او را بالا برد، چنانكه حاضران ديدند و شناختند.
فأكرمْ بالذي رُفِعتْ يداه و أكرم بالذي رفعَ اليمينا
چه گرامى است آنكه دستش بالا برده شد، چه ارجمند است آنكه دست او را بالا برد.
فقال لهم و كلُّ القومِ مُصغٍ لمنطقِهِ و كلٌّ يسمعونا
به آنان فرمود: و همگان ساكت و خاموش سخن او را مى شنيدند،
ألا هذا أخي و وصيُّ حقّ و موفي العهد و القاضي الديونا
آگاه باشید، اين برادر و وصى بر حق من است، وفا کننده به عهد من و پردازنده وام من است.
ألا من كنت مولاه فهذا له مولىً فكونوا شاهدينا
بدانید، هر كه من مولای او هستم، اين علی مولای اوست؛ گواه باشيد.
تولّى اللَّهُ من والى عليّا و عادى مبغضيه الشانئينا
خداوند دوست هر كه است على را مولای خود برگزیند و دشمن است با هر كه او را دشمن باشد.
و جاء عن ابن عبد اللَّه أنّا به كنّا نميزُ المؤمنينا
حديثى از جابر رسيده است، كه مؤمنين را با حب على آزمایش مى نموديم.
فنعرفهم بحبّهمُ عليّا و أنّ ذوي النفاقِ لَيُعرَفونا
هر كه على را دوست داشت او را مؤمن مى شناختیم و همانا منافقان خود را به ما می شناساندند.
ببغ و ممّا قالت الأنصارُكانت مقالةَ عارفين مجرّبينا
و از اینکه سرکشی کنند او هراس پیدا کرد. این سرکشی ها امری است که یاران نسبت به آن هشدار دادند چراکه آنها با تجربه و آگاه بودند
ببغضهمُ عليّ الهادي عرَفنا و حقّقنا نفاقَ منافقينا
با دشمنى على، منافقين را آزموديم و نفاقشان را بر ملا كرديم.
ببضهمُ الوصيَّ ألا فبُعداً لهم ماذا عليهم ينقمونا
از جانشین پیامبر بغض داشتند خدا آنها را از رحمتش دور گرداند. آنها را چه شده است که به ما ستم می‌کنند.(13)
ابن حماد عبدي در قصیده دیگری چنین سروده است:
يومُ الغدير لأشرفُ الأيّامِ و أجلُّها قدراً على الإسلامِ
روز غدير در تاريخ اسلام، شريفترين و گراميترين روزها است.
يومٌ أقامَ اللَّهُ فيه إمامَنا أعني الوصيَّ إمامَ كلِّ إمامِ
روزى كه خدا، امام و رهبر ما را معرفى فرمود، وصى پيامبر، امام امامان.
قال النبيُّ بدوحِ خمّ رافعاً كفَّ الوصيِّ يقولُ للأقوامِ
پيامبر (صلی الله علیه و آله) بر جهاز شتران، دست على را بر افراشت و به همگان فرمود:
من كنتُ مولاه فذا مولىً له بالوحي من ذي العزّة العلّامِ
هر كه را من مولا و سرپرست او هستم، على مولا و سرور او است، اين وحى خدای داناى دارای عزت است.
هذا وزيري في الحياة عليكمُ فإذا قضيتُ فذا يقوم مقامي
این فرد در حیاتم وزير من است و پس از مرگ جانشين و قائم مقام من خواهد بود.
يا ربّ والِ من أقرَّ له الولا و انزل بمن عاداه سوءَ حِمام
پروردگارا، آنكه به ولایت او گردن نهد با او دوست باش و هر آنكه با او به دشمنى خيزد او را مبغوض دار.
فتهافتت أيدي الرجالِ لبيعةٍ فيها كمال الدين و الإنعام
مردم هجوم آوردند براى بيعتى كه اكمال دين و اتمام نعمت الهى در آن بود.(14)
أبو الفرج الرازي واقعه غدیر را چنین شرح داده است:
تجلّى الهدى يومَ الغديرِ عن الشُّبَه و برّز إبريز البيانِ عن الشبه
به روز غدير، جلوه حق بر تاريكى شبهات پرتو افكند و طلاى ناب از غش پاك شد.
و أكملَ ربُّ العرشِ للناسِ دينَهم كما نزّلَ القرآنَ فيهِ فأعربه
خداى عرش، دین مردم را تكميل فرمود، آنچنان كه قرآن مجيد این مسأله را آشکارا بيان كرد.
و قامَ رسولُ اللَّهِ في الجمعِ رافعاً بضبعِ عليٍّ ذيالتعالي على الشَّبَه
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اجتماع مسلمانان به پاخاست و بازوى على يكتا مرد جهان را بر افراشت.
و قال ألا من كنتُ مولىً لنفسِهِ فهذا له مولىً فيا لكِ منقبه
فرمود: هر كه را من مولا و سرورم، اين علی سرور و مولای او است. و چه افتخارى.(15)
4. ذکر مضامین خطبه غدیر در غدیریه ها
از مضامین برخی از اشعار مشخص است شاعران بارها و بارها خطبه غدیر را خوانده اند و آن را به گوش جان سپرده اند . تعدادی از ابیاتی که برخی از مضامین خطبه غدیر را یادآور شده است به عنوان نمونه ذکر می شود.
سيد الحميري در این باره چنین سروده است:
يوم قام النبيُّ في ظلِّ دَوحٍ و الورى في وَديقةٍ صيخودِ
آن روز را به ياد آريد كه پيغمبر در سايه درخت بزرگى ايستاد و مردم روز گرم و سوزانى را گذراندند.
رافعاً كفّه بيمنى يديه بائحاً باسمه بصوتٍ مديدِ
دستش (على) را به دست راست خود بلند كرد و از او با آهنگى رسا نام برد و فرمود:
أيُّها المسلمون هذا خليلي و وزيري و وارثي و عقيدي
اى مسلمانان، اين دوست و وزير و وارث و هم پيمان و پسر عمّ من است.
و ابنُ عمّي ألا فمن كنتُ مولاهُ فهذا مولاهُ فارعَوا عهودي
بدانید، هر كس من مولاى اويم اين على مولاى اوست. پس به پيمانهاى من وفادار باشيد.
و عليٌّ منّي بمنزل هارونَ بن عمرانَ من أخيه الودود
نسبت على به من همانند هارون پسر عمران با برادر مهربان او است.(16)
سيد حميري در غدیریه ای دیگر مضامین خطبه غدیر را چنین در اشعار خود می آورد:
به وصّى النبيُّ غَداةَ خُمٍّ جميعَ الناس لو حَفِظوا النبيَّا
پيغمبر، در چاشتگاه غدير خم، عموم مردم را به ولاى على سفارش كرد و اى كاش وصيّت او را عمل می نمودند.
و ناداهمُ أ لست لكم بمولى عبادَ اللَّه فاستمعوا إليَّا
آنان را مخاطب قرار داد: كه اى بندگان خدا، به سخنان من گوش فرا دهيد. آيا من مولاى شما نيستم.
فقالوا أنتَ مولانا و أولى بنا منّا فضَمَّ له عليَّا
گفتند: بله تو مولاى ما هستی و از خود ما به ما اولى تر هستی. پس على را بر گرفت،
و قال لهم بصوتٍ جَهْوَرِيٍّ و أسمَع صوتَه منْ كان حيَّا
و با آهنگى رسا كه آواى او را هر زنده دلى شنيد؛ فرمود:
فمن أنا كنتُ مولاهُ فإنّي جعلت له أبا حسنٍ وليَّا
هر كس من مولی و سرور اويم ابا الحسن را مولی و سرور او ساختم.
فعادى اللَّهُ من عاداهُ منكمْ و كان بمن تولّاه حفيَّا
خداوندا با دشمنان او دشمن و با دوستان او دوست باش. (17)
سید حمیری در غدیریه های خود در این باره چنین سروده است:
و قام محمدٌ بغدير خُمٍّ فنادى مُعلِناً صَوتاً نَدِيَّا
محمّد (صلی الله علیه و آله) در غدير خم برخاست و با صدایی بلند و رسا ندا کرد
لمن وافاهُ من عُربٍ و عُجْمٍ و حفُّوا حول دوحته حنيَّا
عرب و عجمى را كه همراهش بودند و بر گرد كرسيش حلقه زده بودند:
ألا مَن كنتُ مولاه فهذا له مولىً و كان به حفيَّا
آگاه باشید، هر كس من مولای او هستم، اين على مولا و سرور برتر اوست.
إلهي عادِ من عادى عليّا و كُن لِوليِّهِ ربِّي وليَّا
اى خداى من، دشمن على را دشمن دار و با دوست او دوست باش. (18)
أبو العلاء السرَوي مضامین و عبارات خطبه های غدیر را این چنین در اشعار خود آورده است:
عليٌّ إماميَ بعدَ الرسولِ سيشفعُ في عَرصةِ الحقِّ لي
على بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) امام من است و روز قیامت شفيع من خواهد بود.
و لا أدّعي لعليٍّ سوى فضائلَ في العقلِ لم يشكلِ
براى على فضل و مقامى ادعا نمى كنم، جز آنچه در عقل گنجد.
و لا أدّعي أ نّه مرسَلٌ و لكن إمامٌ بنصٍّ جلي
نمى گويم كه پيامبر است، بلكه او با نص جلى و سفارش صريح، امام است.
و قول الرسول له إذ أتى له شبهُ الفاضل المفضلِ
و سخن رسول (صلی الله علیه و آله) درباره او هنگامی كه مقامش چون مقام هارون والا و برتر بود:
ألا إنّ من كنتُ مولىً له فمولاه من غيرِ شكٍّ علي
آگاه باشید، هر كه من سرور او هستم، بدون شك سرور و مولايش على است.(19)
5. تاکید بر تفویض ولایت به حضرت امیرالمومنین (ع) و غرض ورزی دشمنان در نپذیرفتن ولایت ایشان
یکی از مسایلی که رسول الله (صلی الله علیه و آله) در خطبه غدیر مطرح کردند اشاره به کارشکنی منافقان و دشمنان اهل بیت (علیهم السّلام) بود. شیعیان و شاعران شیعی همواره در کنار حب علی (علیه السّلام) بغض دشمنان حضرت را در دل داشته اند که در برخی از ابیات شاعران نمود می یابد:
سيِّد الحميري در این باره چنین سروده است:
قد قام يوم الدوحِ خيرُ الورى بوجهِهِ للناس يستقبلُ
در «روز دوح» بهترين خلق به پاخاست و به مردم رو کرد،
و قال من قد كنت مولىً له فذا لهُ مولىً لكم موئلُ
و گفت: هر كسى من مولای او بوده ام، اين على ملجأ و مولاي وي است.
لكنْ تواصوا بعليِّ الهدى أن لا يُوالوه و أن يخذلو
ليكن آنان، به يكديگر سفارش كردند كه: على اين كانون هدايت را خوار دارند و او را به سروري نپذيرند.(20)
سید حمیری در قصیده دیگر خود در این باره گفته است:
قام النبيُّ يوم خُمٍّ خاطباً بجانب الدوحاتِ أو حيالها
پيغمبر (صلی الله علیه و آله) در روز غدير خم، در جانب و پيرامون درختان بزرگ، به خطبه خواني برخاست،
فقال منْ كنت له مولىً فذا مولاه ربِّي اشهدْ مراراً قالَها
و فرمود: هر كس من مولاي اويم، اين على مولاي او است. خداوندا گواه باش و اين سخن را چند بار به زبان آورد.
قالوا سمعنا و أطعنا كلُّنا و أسرعوا بالألسنِ اشتغالها
گفتند: شنيديم و همگى فرمان برداريم و زبان خود را به اين گفتار مشغول داشتند.
و جاءه مشيخَةٌ يقدمهمْ شيخٌ يُهنّي حيدراً مثالها
بزرگان قوم، روي به على آوردند و پيشاپيش آنان شيخى على را چنين تهنيت داد.
قال له بخٍ بخٍ من مثلُكا أصبحتَ مولى المؤمنين يا لَها
و گفت: به به، به چون تویى كه مولاى مؤمنان شدى.
يا عجباً و للزمان عجبٌ تلقى ذوو الفكرِ به ضلالَها
شگفتا و عجبا و روزگار چه شگفتيها دارد؛ كه انديشمندان به گمراهى مى افتند.
إنَّ رجالًا بايَعَتْهُ إنَّما بايعتِ اللَّهَ، فما بدا لها؟
مردمى كه با على بيعت كردند، در حقيقت با خدا بيعت كرده بودند و چه پيش آمد؟
و كيف لم تشهد رجالٌ عندما استَشْهَدَ في خطبتهِ رجالَها؟
و چگونه همين اشخاص، آنگاه كه على آنها را در خطبه خود به شهادت طلبيد، گواهى ندادند؟
و ناشد الشيخَ فقال إنَّني كَبُرتُ حتى لم أجد أمثالَها
و چرا آن پير مرد (انس) كه على او را سوگند داد، در جواب گفت: من چنان پير شدهام كه چنين چيزى را به ياد نمىآورم،
فقال و الكاذبُ يُرمى بالتي ليس تواري عِمّة تنالها
و على فرمود: دروغگو به بلائى گرفتار آيد، كه دستار، ستّار آن نشود.(21)
ابیات اخیر اشاره به این واقعه تاریخی دارد که در مورد خلافت حضرت امام علی (ع) نزاعى پيش آمد و «انس بن مالك» كتمان شهادت كرد و اثر نفرين حضرت امیرالمومنین على (ع) را ديد. (22)
سيِّد حميري در قصیده دیگرخود چنین سروده است:
ألا إنَّ الوصيّةَ دون شك لخيرِ الخلقِ من سامٍ و حامِ
آگاه باشید كه آن وصيّت بى ترديد، از آن بهترين خلق از نسل سام و حام بود.
و قال محمدٌ بغدير خُمٍّ عن الرحمن يَنْطِقُ باعتزامِ
و محمّد (صلی الله علیه و آله) در غدير خم از جانب خداى رحمان با اراده اى استوار، سخن مى گفت.
يصيحُ و قد أشار إليه فيكمْ إشارةَ غيرِ مُصغٍ للكلامِ
در ميان شما به على اشاره مى كرد و با چنان اشارتى كه چيزى از سخنش نمى كاست با صدای رسا فرمود:
ألا من كنت مولاهُ فهذا أخي مولاه فاستمعوا كلامي
هر كس من سرپرست اويم، اين برادر من مولای او است. پس سخنم را بشنويد.
فقال الشيخُ يقدِمُهمْ إليه و قد حُصِدت يداه من الزحامِ
پيشاپيش همه، شيخى كه دستش را از ميان انبوه جمعيت در آورده بود،
ينادي أنت مولاي و مولى ال أنام فَلِمْ عصى مولى الأنامِ؟
بانگ زد: (اى على) تو مولاى من و سرور مردمى پس چرا با سرور و مولای مردم سركشى كرد؟
و قد ورِث النبيَّ رِداهُ يوماً و بُردتَه و لائِكةَ اللجام
(با علىّ كه) روزى «ردا» و «برد» و «زمام مركب» پيغمبر را به ارث برده است.(23)
سيد حميري درباره بغض معاندان حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) چنین سروده است:
أتى جبرئيلٌ و النبيُّ بضَحْوةٍ فقال أقم و الناس في الوَخْد تُمْحَنُ
در چاشتگاهى جبرئيل بر پيغمبر فرود آمد و در حالي كه مردم شتابزده و تند در حركت بودند،
و بلّغْ و إلّا لم تُبلّغْ رسالةً فَحطَّ و حَطَّ الناسُ ثَمَّ و وطّنوا
گفت: بايست و تبليغ ولايت كن كه اگر ابلاغ ولایت نكنى رسالت را به انجام نرسانده اى. پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرود آمد و ديگران نيز به زير آمدند و منزل گرفتند.
على شجراتٍ في الغديرِ تقادمتْ فقام على رَحلٍ ينادي و يُعلنُ
به جانب درختان در كنار غدير آمد و بر جهاز شتران ايستاد و بلند و رسا بانگ بر آورد،
و قال ألا من كنتُ مولاه منكُمُ فمولاهُ من بعدي عليٌّ فأذعِنوا
و فرمود: بدانید اى كساني كه من مولاى شمايم، اين على پس از من سرور شما است. پس اذعان كنيد.
فقال شقيٌّ منهمُ لقرينِهِ و كم من شقيٍّ يستزلُّ و يفتِنُ
سيه روزى به دوستش گفت: و چه بدبختانى كه مى لغزند و به فتنه مى افتند.
يمدُّ بِضَبْعَيهِ عليّا و إنَّهُ لما بالذي لم يُؤتَهُ لَمُزيِّنُ
پيغمبر (صلی الله علیه و آله) بازوان على را گرفته است و او را به فرمانى كه بر وى نازل نشده است، مىستايد.
كأن لم يكن في قلبه ثقةٌ به فيا عجباً أنَّى و من أينَ يُؤمِنُ؟
در دل چنين كسى گویى اعتماد به پيغمبر نيست. شگفتا پس از كجا و چگونه ايمان آورده است.(24)
6. احتجاجات حضرت پیامبر اکرم (ص) ضمن ابلاغ ولایت و امامت حضرت علی (ع)
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) با طرح این پرسش که «یا ایّها الناس من اولی بکم من انفسکم؟» و جواب حاضران: «الله و رسوله» راه هرگونه کجروی و گمراهی را سد کردند و با ذکر «الا فمن کنت مولاه فهذا علی مولاه» حجت را بر مردم تمام کردند.
این احتجاج پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در غدیریات سید حمیری ذکر شده است:
لقد سمعوا مقالتهُ بخُمٍّ غداةَ يضمُّهمُ و هو الغديرُ
در نيمروزى كه پيغمبر (صلی الله علیه و آله) آنها را در غدير خم گرد آورد، سخن او را شنيدند كه فرمود:
فمن أولى بكمْ منكمْ فقالوا مقالةَ واحدٍ و هُمُ الكثيرُ
اولى از خودتان به خودتان كيست؟ و آنها كه گروهى بسيار بودند هماهنگ گفتند:
جميعاً أنت مولانا و أولى بنا منّا و أنت لنا نذيرُ
تو مولا و سرور ما هستی و از خود ما به ما سزاوارتری
فإنَّ وليّكم بعدي عليٌّ و مولاكم هو الهادي الوزيرُ
(و او فرمود) پس ولى و مولاى شما پس از من اين على رهبر و وزير است.
وزيري في الحياة و عند موتي و من بعدي الخليفةُ و الأميرُ
او در زمان حیات من وزير من است و پس از آن، خليفه و امير شما است.
فوالى اللَّهُ من والاهُ منكمْ و قابله لدى الموتِ السرورُ
پس هر كدام از شما على را دوست دارد، خدا با او دوست باد و در هنگام مرگ با مسرت و شادی روبرو شود.
و عادى اللَّهُ من عاداهُ منكم و حلَّ به لدى الموت الثبور
و آنكه از ميان شما، او را دشمن دارد خدا دشمن او باد و زمان مرگ به او خوارى رساند.(25)
القاضي التنوخي شاعر قرن سوم و چهارم در این باره چنین سروده است:
وزيرِ النبيّ المصطفى و وصيِّهِ و مُشبهِهِ في شيمه و ضرائبِ
وزیر حضرت مصطفی و جانشین او که در اخلاق و سرشت شبیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است.
و من قال في يوم الغدير محمدٌ و قد خاف من غدرِ العِداةِ النواصبِ
کسی که در روز غدیر صحبت کرد حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) بود که از فریب دشمنانی که خصومت پیشه کرده اند هراس داشت.
أما إنّني أولى بكم من نفوسكمْ فقالوا بلى قولَ المُريبِ الموارِبِ
رسول فرمود که من بر شما از خودتان سزاوارتر هستم آنها گفتند بلی اما کلامشان با شک و فریب و نیرنگ همراه بود.
فقال لهم من كنت مولاه منكمُ فهذا أخي مولاهُ بعدي و صاحبي
به آنها گفت هر کس که من مولای او بودم این برادرم پس از من مولای او است.
أطيعوه طُرّا فهو منّي بمنزلٍ كهارونَ من موسى الكليمِ المخاطَب
همگی از او اطاعت کنید او برای من همچون هارون برای موسی کلیم الله که مورد خطاب خداوند واقع می‌گشت، است. (26)
7. شرح واقعه غدیر و مخاطب قرار دادن معاندان حضرت امیرالمومنین(ع)
سید حمیری در خطاب به معاندان در یکی از غدیریه های خود می سراید:
يا بائعَ الدين بدنياهُ ليس بهذا أَمَرَ اللَّهُ
اى دين به دنيا فروش، خداوند به چنين كارى فرمان نداده است.
من أين أبغضتَ عليَّ الوصيَّ و أحمدٌ قد كان يرضاهُ
چرا به على وصىّ كه احمد (صلی الله علیه و آله) از او خشنود بود، كينه مى ورزى؟
من الذي أحمدُ من بينهم يوم غدير الخُمِّ ناداهُ
كيست آن كه احمد (ص) او را، در روز غدير خم فرا خواند.
أقامَهُ من بين أصحابِه و هم حواليهِ فسماهُ
و در ميان يارانى كه در پيرامونش بودند، به پا داشت و از او نام برد.
هذا عليُّ بن أبي طالبٍ مولىً لمن قد كنتُ مولاهُ
(و فرمود) اين على بن ابى طالب، مولاى آن كس است كه من مولاى او هستم.
فوالِ من والاهُ يا ذا العلا و عادِ من قد كان عاداه
اى خداى متعال،دوستان او را دوست بدار و با دشمنانش دشمن باش.(27)
جعفر بن حسين شاعر قرن چهارم در غدیریه خود با مخاطب قرار دادن معاندان چنین سروده است:
قل للذي بفجورِه في شعرِه ظهرتْ علامه
بگوى به کسی که در سروده اش آثار تجاوز آشكار است.
و يبيعُ جهلًا دينَهُ لمضلّلٍ يرجو حطامه
از بيخردى، دين خود را به جهل فروخته است چشم طمع به حطام دنيوي دوخته:
من أين أنت لُعِنتَ أو من أينَ أسرارُ الإمامه
ترا چه رسد اى ملعون ازل و ابد كه در اسرار امامت سخن ساز كنى؟
أ ظننتَها إرثَ النب يِّ فما أصبتَ و لا كرامه
پنداشتى امامت ميراث رسول است؟ نه حق گفتى و نه شايسته تكريم شدى.
إنّ الإمامةَ بالنصو صِ لمن يقومُ بها مقامه
امامت و پيشوایى با نص رسول است كه قائم مقام او است.
كمقالِهِ في يومِ خمّ لحيدرٍ لمّا أقامه
- چونانكه در غدير خم درباره حيدر فرمود، آنگاه كه او را به پای داشت:
من كنتُ مولاه فذا مولاه يُسمِعُهمْ كلامه
هر كه را من مولا و سرورم، اين على سرور و مولای است. کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله) بليغ و رسا فرمود.
سل عنه ذا خبرٍ به فلتذهبنّ إذاً ندامه
از صاحب خبرى پرس، تا بدانى و سر انگشت ندامت به دندان گيرى.
فهو الذي بحسامه للنقع قد جلّى قتامه
علی است كه با شمشير برّان در پهنه پيكار، غبار غم از چهره ها زدود.
في يوم بدرٍ إذ شكا سادات مالكِكم صدامه
در روز بدر كه سروران تو از ضرب بازويش به ستوه آمدند.
و أنين والدِهم و قد منَع النبيّ به منامه
پدرشان (عباس) در بند اسارت، با ناله و افغان خواب از چشم پيامبر ربود.
إنّ الإمام لديننا من شاده و بنى دعامه
در دين ما امام آن كسى است كه رسولش علنا نام برد و اركان امامتش استوار كند.
في كلّ معتركٍ إذا شبَّ الوغى أطفا ضرامه
در هر ميدان نبردی كه آتش جنگ شعله ور شود، شعله هاى آن را مهار می سازد و پیروزی می آفریند.
فتّاحُ خيبرَ بعد ما فرَّ الذي طلبَ السلامه
او قلعه گشاى خيبر است بعد از آنكه دگران با فرار راه سلامت جستند.
تاللَّه لو وُزِنَ الجمي عُ لما وفوا منه القلامه
به خدا سوگند! اگر جهانيان را با او مقایسه کنند، با سر ناخن او برابر نيايند.(28)
شاعران شیعی همواره به مسئله غدیر و ولایت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) توجه داشته اند و غدیریه های بسیاری در این زمینه سروده اند. شاعران ضمن شرح حدیث «من کنت مولاه فهذا علیٌ مولاه» درغدیریه های خود بیشتر به ذکر فضایل و مناقب مولی الموحدین حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) پرداخته اند و پس از آن به شرح واقعه غدیر و عناد دشمنان با حضرت علی به ابیطالب (علیه السّلام) توجه کرده اند. خطبه غدیر را به گوش جان سپرده اند و تک تک توصیه های این خطبه مضامین شعری شاعران ولایی گردیده است و همچنین با مطالعه وقایع غدیر اتفاقاتی را مطرح کرده اند که موجب عبرت مخاطبان و در حقانیت ولایت حضرت علی بن ابیطالب (ع) می باشد.
در میان شاعران مورد بررسی، سيّد حميري در غدیریه های خود بیشتر از دیگران به این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) «ألا فمن کنت مولاه فهذا علیٌ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله» در روز غدیر خم احتجاج می کند و به اثبات امامت و جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) می پردازد.
پی نوشتها
(1) الغدیر، جلد2، صفحه 325-326 - ترجمه الغدير فى الكتاب والسنه والادب، جلد4، صفحه 72 – 71
(2) الغدیر، جلد2، صفحه 325 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد4، صفحه 71 - 70
(3) الغدیر، جلد 3، صفحه 315 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد5، صفحه 29
(4) الغدیر، جلد 3، صفحه552 - 551 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد6، صفحه 301
(5) الغدیر، جلد 4 ، صفحه39 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد7، صفحه 55 - 54
(6) الغدیر، جلد4 ، صفحه 179 – 178 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد7، صفحه 212
(7) الغدیر، جلد 4، صفحه 179 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 7، صفحه 213
(8) الغدیر، جلد 2، صفحه 317 - 316 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد4، صفحه 64 - 63
(9) الغدیر، جلد3، صفحه 533 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد6، صفحه 278
(10) الغدیر، جلد2، صفحه 314 - 313 - ترجمه الغدير فى الكتاب والسنه والادب، جلد4، صفحه 58 - 57
(11) الغدیر، جلد 4، صفحه 65 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد7، صفحه81
(12) الغدیر، جلد 4 ، صفحه 176، ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 7، صفحه 207
(13) الغدیر، جلد 4، صفحه 206 – 205 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد7 ، صفحه 239 - 240
(14) الغدیر، جلد 4، صفحه 206 - ترجمه الغدير فى الكتاب والسنه والادب، جلد 7، صفحه 241 – 240
(15) الغدیر، جلد 4، صفحه 235 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد7، صفحه 276
(16) الغدیر، جلد 2، صفحه 313 – 312 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 56
(17) الغدیر، جلد 2، صفحه 331 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 79
(18) الغدیر، جلد 2، صفحه 331 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 79
(19) الغدیر، جلد 4، صفحه 167 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 7، صفحه 199
(20) الغدیر، جلد 2، صفحه 326 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 73
(21) الغدیر، جلد 2، صفحه327 – 326 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 73
(22) ر.ک. الغدیر، جلد اول، صفحات 166-185 و 191 - 195
(23) الغدیر، جلد 2، صفحه 329 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 77 - 76
(24) الغدیر، جلد 2، صفحه 331 – 330 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 78
(25) الغدیر، جلد 2، صفحه 313 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 57 - 56
(26) الغدیر، جلد 3، صفحه 516 - 515
(27) الغدیر، جلد 2، صفحه 309 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 4، صفحه 52
(28) الغدیر، جلد 4، صفحه 239 - ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جلد 7، صفحه 282- 281
منابع
- قرآن کریم
- الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب ، عبدالحسین امینی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1387ق.
- ترجمه الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، جمعى از مترجمان، تهران، بعثت، 1387ش.
- ندای آسمانی غدیر، محمدباقر انصاری، تهران، تک، 1383ش.
- واقعۀ قرآنی غدیر، محمدباقر انصاری، قم، دلیل ما، 1389ش.
اترك تعليق