پس از اینکه خاندان عترت (علیهم السّلام) با سرهای مطهر وارد کوفه شدند؛ برخی از مردم وابسته به امویان اظهار شادمانی می کردند و برخی از پیمان شکنان که نتیجه پیمان شکنی خود را دیده بودند؛ می گریستند.
از خاندان عترت (علیهم السّلام) حضرت زینب کبری (سلام الله علیها)، حضرت فاطمه صغری (سلام الله علیها)، حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) و حضرت امام سجاد (علیه السّلام) هریک در خطاب به مردم کوفه و اعمال پلید و شنیع آنها خطبه ای ایراد نمودند که در اکثر منابع و مقاتل ذکر شده است. در این مجال به ذکر خطبه های مبارک ایشان می پردازیم:
خطبه حضرت زینب کبری (سلام الله علیها) در کوفه
اول حضرت زینب (سلام الله علیها) به مردم کوفه را خطاب کردند و آنان را مورد نکوهش قرار دادند. طبق نقل مقاتل و کتب تاریخی و حدیثی ایشان ابتدا به مردم اشاره نمودند و فرمود: ساكت شويد. ناگاه نفسها قطع شد و زنگ شتران از صدا افتاد و سپس مردم را مورد خطاب قرار دادند. خطبه حضرت زینب (سلام الله علیها) در امالی طوسی چنین نقل شده است:
«أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو عُبَيْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مِهْرَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْرُوقِيُّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ حَذْلَمِ بْنِ سُتَيرٍ... قَالَ: وَ رَأَيْتُ زَيْنَبَ بِنْتَ عَلِيٍّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) وَ لَمْ أَرَ خَفِرَةً قَطُّ أَنْطَقَ مِنْهَا، كَأَنَّهَا تَفْرُغُ عَنْ لِسَانِ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ).
قَالَ: وَ قَدْ أَوْمَأَتْ إِلَى النَّاسِ أَنِ اسْكُتُوا، فَارْتَدَّتِ الْأَنْفَاسُ وَ سَكَنَتِ الْأَصْوَاتُ فَقَالَتْ: الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ الصَّلَاةُ عَلَى أَبِي رَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ).
أَمَّا بَعْدُ: يَا أَهْلَ الْكُوفَةِ وَ يَا أَهْلَ الْخَتْلِ وَ الْخَذْلِ فَلَا رَقَأَتِ الْعَبْرَةُ وَ لَا هَدَأَتِ الرَّنَّةُ فَإِنَّمَا مَثَلُكُمْ كَمَثَلِ الَّتِي «نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً، تَتَّخِذُونَ أَيْمانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ» أَلَا وَ هَلْ فِيكُمْ إِلَّا الصَّلَفُ الظَّلَفُ وَ الضَّرَمُ الشرف [السَّرَفُ] خَوَّارُونَ فِي اللِّقَاءِ، عَاجِزُونَ عَنِ الْأَعْدَاءِ، نَاكِثُونَ لِلْبَيْعَةِ، مُضَيِّعُونَ لِلذِّمَّةِ فَبِئْسَ مَا قَدِمْتَ لَكُمْ أَنْفُسَكُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ فِي الْعَذَابِ أَنْتُمْ خَالِدُونَ. أَ تَبْكُونَ، إِي وَ اللَّهِ فَابْكُوا كَثِيراً وَ اضْحَكُوا قَلِيلًا وَ لَقَدْ فُزْتُمْ بِعَارِهَا وَ شَنَارِهَا وَ لَنْ تَغْسِلُوا دَنَسَهَا عَنْكُمْ أَبَداً. فَسَلِيلَ خَاتَمِ الرِّسَالَةِ وَ سَيِّدَ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مَلَاذَ خِيَرَتِكُمْ وَ مَفْزَعَ نَازِلَتِكُمْ وَ أَمَارَةَ مَحَجَّتِكُمْ وَ مَدْرَجَةَ حُجَّتِكُمْ خَذَلْتُمْ وَ لَهُ قَتَلْتُمْ. أَلَا سَاءَ مَا تَزِرُونَفَتَعْساً وَ نَكْسا وَ لَقَدْ خَابَ السَّعْيُ وَ تَبَّتِ الْأَيْدِي وَ خَسِرَتِ الصَّفْقَةُ وَ بُؤْتُمْ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ «وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ»
وَيْلَكُمْ، أَ تَدْرُونَ أَيَّ كَبِدِ لِمُحَمَّدٍ فَرَيْتُمْ وَ أَيَّ دَمٍ لَهُ سَفَكْتُمْ وَ أَيَّ كَرِيمَةٍ لَهُ أَصَبْتُمْ «لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدًّا تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا» وَ لَقَدْ أَتَيْتُمْ بِهَا خَرْقَاءَ شَوْهَاءَ بَلَاغَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ، أَ فَعَجِبْتُمْ أَنْ قَطَرَتِ السَّمَاءُ دَماً وَ لَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى فَلَا يَسْتَخِفَّنَّكُمُ الْمَهَلُ، فَإِنَّهُ لَا يَحْفِزُهُ الْبِدَارُ وَ لَا يُخَافُ عَلَيْهِ فَوْتُ الثَّأْرِ، كَلَّا «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ».
قَالَ: ثُمَّ سَكَتَتْ، فَرَأَيْتُ النَّاسَ حَيَارَى، قَدْ رَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَ رَأَيْتُ شَيْخاً قَدْ بَكَى حَتَّى اخْضَلَّتْ لِحْيَتُهُ وَ هُوَ يَقُولُ:
كُهُولُكُمْ خَيْرُ الْكُهُولِ وَ نَسْلُكُمْ إِذَا عُدَّ نَسْلٌ لَا يَخِيبُ وَ لَا يَخْزَى(1)
راوی گوید: و زینب دختر علی (علیه السّلام) را مشاهده کردم و هرگز زنی باحیا و پرده نشین ندیدم که گویاتر از او سخن گوید، گویی از زبان امیرالمؤمنین (علیه السّلام) سخن می گفت.
راوی گوید: به مردم اشاره کرد که خاموش شوند. پس نفسها به شماره افتاد و صداها آرام شد. فرمود: «ستایش از آن خداست و درود بر پدرم فرستادۀ خدا (صلّی اللّه علیه و آله) امّا بعد، ای اهل کوفه و ای اهل فریب و اهمال. اشکهایتان خشک مباد و ناله هایتان خاموش مباد. مثل شما مثل «آن زن [سبک مغزی] است که پشمهای تابیدۀ خود را پس از ریسیدن وا می تابد و پیمان و سوگندهای خود را وسیلۀ خیانت و فساد قرار می دهید.»(سوره مبارکه نحل، آیه 92)
درمیان شما جز خودپسند و پرمدّعا و سنگدل و آتش افروز و خودبزرگ بین[و یا کینه جو] وجود دارد؟ در برخوردهایتان ناتوان و در مقابله با دشمنان ضعیف هستید. پیمان شکنید و ذمه و پناه را تباه می سازید پس بدچیزی را برای خود از پیش فرستادید و غضب پروردگار بر شماست و در عذاب جاودانه اید. آیا می نگرید؟ به خدا قسم، بگریید که سزاوار گریستن هستید. فراوان بگریید و اندک بخندید. همانا به ننگ و عیب این عمل نائل گشتید و آلودگی این کردار هرگز از شما پاک نخواهد شد. پس فرزند خاتم پیامبران و سرور و آقای جوانان اهل بهشت و پناهگاه خوبانتان و محلی که در هنگام بیتابی از بلاها به آن پناه می بردید و نشانه راه راست و طریق و مسیر حجّتتان را بی یاور گذاشتید و به قتل رساندید. آگاه باشید که چه بدباری بر دوش می کشید. هلاک و سرنگونی بر شما باد و از تلاش و کوشش زیانکاری حاصل شما شود و دستان شما قطع و معامله شما در خسران باد. غضب پروردگار را برای خود خریدید. «مهر ذلّت و نیاز بر پیشانی آنان زده شد.» (سوره مبارکه بقره، آیه 61)
وای بر شما، آيا مي دانيد كدام جگرگوشه پيغمبر اسلام را پاره پاره كرديد و چه خونى از او ريختيد و كدام پرده نشينان او را خارج نموديد، «راستی کار زشت و زننده ای انجام دادید. نزدیک است به خاطر این عمل آسمانها از هم متلاشی گردد و زمین شکافته شود و کوه ها به شدت فرو ریزد.» (سوره مبارکه ، آیه 90 - 89)
چه حرمتى را از او پايمال كرديد و پرده نشينان او را دست بسته و با وضع دلخراش در مقابل زمین و آسمان به همراه آوردید. آیا در شگفتید که از آسمان خون ببارد و عذاب آخرت خوارکننده تر است. پس مهلت پروردگار شما را چیره نسازد همانا او عجله و شتاب نمی کند و ترس فوت انتقام هرگز از آن نمی رود. «همانا پروردگار تو در کمینگاه است.» (سوره مبارکه فجر، آیه14)
راوی گوید: آنگاه حضرت زینب (علیها السّلام) خاموش گشت. پس مردم را حیران و سرگشته دیدم که [از تعجّب] دست بر دهان برده بودند [و دستها به دندان می گزیدند] و پیرمردی را دیدم که گریست تا جایی که ریشش [از اشک چشمش] تر شد درحالی که می گفت: پیران شما بهترین پیران هستند و نسل شما هنگامی که نسلها به شمارش درآیند زیانکار به شمار نیایند و خوار نمی گردند.»(2)
در مقتل الحسين (علیه السّلام) مقرم پس از سخنان حضرت زینب (سلام الله علیها) ذکر می کند که حضرت امام سجاد (علیه السّلام) ایشان را چنین مورد خطاب قرار می دهد:
«فقال لها الإمام السجاد (عليه السّلام): اسكتي يا عمة فأنت بحمد اللّه عالمة غير معلمة فهمة غير مفهمة. فقطعت «العقيلة» الكلام و ادهشت ذلك الجمع المغمور بالتمويهات و المطامع و احدث كلامها ايقاظا في الأفئدة و لفتة في البصائر و أخذت خطبتها من القلوب مأخذا عظيما و عرفوا عظيم الجناية فلا يدرون ما يصنعون.»(3)
«حضرت امام سجّاد (عليه السّلام) مى فرمايند: عمه جان سكوت كنيد. شما بحمد اللّه دانايى هستيد كه جائى تعليم نديده ايد و فهيمی هستيد كه جائى تفهيم نشده ايد. بانوى بنى هاشم كلام خود را قطع مى كند و اين جمع فرو رفته در آرزو و شهوت را به وحشت مى اندازد، در قلبها بيدارى و در چشمها توجّه ايجاد مى كند. خطبه اش در قلوب می نشیند، عظمت جنايت را درك مى كنند و نمى دانند كه چه بايد بكنند؟»(4)
خطبه حضرت فاطمه صغری (سلام الله علیها) در کوفه
حضرت فاطمه بنت الحسین (سلام الله علیها) که مقام رفیعی داشتند و در نزد پدر بزرگوار خویش حضرت امام حسین (علیه السّلام) هم منزلت والایی داشتند خطاب به مردم بی وفای کوفی چنین فرمودند:
« عَنْ زَيْدِ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ (ع) قَالَ: خَطَبَتْ فَاطِمَةُ الصُّغْرَى (ع) بَعْدَ أَنْ رُدَّتْ مِنْ كَرْبَلَاءَ فَقَالَتْ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَدَدَ الرَّمْلِ وَ الْحَصَى وَ زِنَةَ الْعَرْشِ إِلَى الثَّرَى أَحْمَدُهُ وَ أُومِنُ بِهِ وَ أَتَوَكَّلُ عَلَيْهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ أَوْلَادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الْفُرَاتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلٍ وَ لَا تِرَاتٍ اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَفْتَرِيَ عَلَيْكَ الْكَذِبَ وَ أَنْ أَقُولَ خِلَافَ مَا أَنْزَلْتَ عَلَيْهِ مِنْ أَخْذِ الْعُهُودِ لِوَصِيِّهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) الْمَسْلُوبِ حَقُّهُ الْمَقْتُولِ مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ كَمَا قُتِلَ وُلْدُهُ بِالْأَمْسِ فِي بَيْتٍ مِنْ بُيُوتِ اللَّهِ وَ بِهَا مَعْشَرٌ مُسْلِمَةٌ بِأَلْسِنَتِهِمْ تَعْساً لِرُؤوسِهِمْ مَا دَفَعَتْ عَنْهُ ضَيْماً فِي حَيَاتِهِ وَ لَا عِنْدَ مَمَاتِهِ حَتَّى قَبَضْتَهُ إِلَيْكَ مَحْمُودَ النَّقِيبَةِ طَيِّبَ الضَّرِيبَةِ مَعْرُوفَ الْمَنَاقِبِ مَشْهُورَ الْمَذَاهِبِ لَمْ تَأْخُذْهُ فِيكَ لَوْمَةُ لَائِمٍ وَ لَا عَذْلُ عَاذِلٍ هَدَيْتَهُ يَا رَبِّ لِلْإِسْلَامِ صَغِيراً وَ حَمِدْتَ مَنَاقِبَهُ كَبِيراً وَ لَمْ يَزَلْ نَاصِحاً لَكَ وَ لِرَسُولِكَ (ص) حَتَّى قَبَضْتَهُ إِلَيْكَ زَاهِداً فِي الدُّنْيَا غَيْرَ حَرِيصٍ عَلَيْهَا رَاغِباً فِي الْآخِرَةِ مُجَاهِداً لَكَ فِي سَبِيلِكَ رَضِيتَهُ فَاخْتَرْتَهُ وَ هَدَيْتَهُ إِلَى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ أَمَّا بَعْدُ يَا أَهْلَ الْكُوفَةِ يَا أَهْلَ الْمَكْرِ وَ الْغَدْرِ وَ الْخُيَلَاءِ إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ ابْتَلَانَا اللَّهُ بِكُمْ وَ ابْتَلَاكُمْ بِنَا فَجَعَلَ بَلَاءَنَا حَسَناً وَ جَعَلَ عِلْمَهُ عِنْدَنَا وَ فَهْمَهُ لَدَيْنَا فَنَحْنُ عَيْبَةُ عِلْمِهِ وَ وِعَاءُ فَهْمِهِ وَ حِكْمَتِهِ وَ حُجَّتُهُ فِي الْأَرْضِ فِي بِلَادِهِ لِعِبَادِهِ أَكْرَمَنَا اللَّهُ بِكَرَامَتِهِ وَ فَضَّلَنَا بِنَبِيِّهِ (ص) عَلَى كَثِيرٍ مِنْ خَلْقِهِ تَفْضِيلًا فَكَذَّبْتُمُونَا وَ كَفَّرْتُمُونَا وَ رَأَيْتُمْ قِتَالَنَا حَلَالًا وَ أَمْوَالَنَا نَهْباً كَأَنَّا أَوْلَادُ التُّرْكِ أَوْ كَابُلَ كَمَا قَتَلْتُمْ جَدَّنَا بِالْأَمْسِ وَ سُيُوفُكُمْ تَقْطُرُ مِنْ دِمَائِنَا أَهْلَ الْبَيْتَ لِحِقْدٍ مُتَقَدِّمٍ قَرَّتْ بِذَلِكَ عُيُونُكُمْ وَ فَرِحَتْ بِهِ قُلُوبُكُمْ اجْتِرَاءً مِنْكُمْ عَلَى اللَّهِ وَ مَكْراً مَكَرْتُمْ «وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ» فَلَا تَدْعُوَنَّكُمْ أَنْفُسُكُمْ إِلَى الْجَذَلِ بِمَا أَصَبْتُمْ مِنْ دِمَائِنَا وَ نَالَتْ أَيْدِيكُمْ مِنْ أَمْوَالِنَا فَإِنَّ مَا أَصَابَنَا مِنَ الْمَصَائِبِ الْجَلِيلَةِ وَ الرَّزَايَا الْعَظِيمَةِ «فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُور»ٍ تَبّاً لَكُمْ فَانْظُرُوا اللَّعْنَةَ وَ الْعَذَابَ- فَكَأَنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَ تَوَاتَرَتْ مِنَ السَّمَاءِ نَقِمَاتٌ فَيُسْحِتُكُمْ بِمَا كَسَبْتُمْ «وَ يُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ» ثُمَّ تَخْلُدُونَ فِي الْعَذَابِ الْأَلِيمِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِمَا ظَلَمْتُمُونَا «أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ» وَيْلَكُمْ أَ تَدْرُونَ أَيَّةُ يَدٍ طَاعَنَتْنَا مِنْكُمْ؟ أَوْ أَيَّةُ نَفْسٍ نَزَعَتْ إِلَى قِتَالِنَا؟ أَمْ بِأَيَّةِ رِجْلٍ مَشَيْتُمْ إِلَيْنَا؟ تَبْغُونَ مُحَارَبَتَنَا قَسَتْ قُلُوبُكُمْ وَ غَلُظَتْ أَكْبَادُكُمْ وَ طُبِعَ عَلَى أَفْئِدَتِكُمْ وَ خُتِمَ عَلَى سَمْعِكُمْ وَ بَصَرِكُمْ وَ سَوَّلَ لَكُمُ الشَّيْطَانُ وَ أَمْلَى لَكُمْ وَ جَعَلَ عَلَى بَصَرِكُمْ غِشَاوَةً فَأَنْتُمْ لَا تَهْتَدُونَ تَبّاً لَكُمْ يَا أَهْلَ الْكُوفَةِ كَمْ تِرَاتٍ لِرَسُولِ اللَّهِ (ص) قِبَلَكُمْ وَ ذُحُولَهُ لَدَيْكُمْ ثُمَّ غَدَرْتُمْ بِأَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) جَدِّي وَ بَنِيهِ عِتْرَةِ النَّبِيِّ الطَّيِّبِينَ الْأَخْيَارِ وَ افْتَخَرَ بِذَلِكَ مُفْتَخِرٌ فَقَالَ
نَحْنُ قَتَلْنَا عَلِيّاً وَ بَنِي عَلِيٍ بِسُيُوفٍ هِنْدِيَّةٍ وَ رِمَاحٍ
وَ سَبَيْنَا نِسَاءَهُمْ سَبْيَ تُرْكٍ وَ نَطَحْنَاهُمْ فَأَيَّ نِطَاحٍ
فَقَالَتْ بِفِيكَ أَيُّهَا الْقَائِلُ الْكَثْكَثُ وَ لَكَ الْأَثْلَبُ افْتَخَرْتَ بِقَتْلِ قَوْمٍ زَكَّاهُمُ اللَّهُ وَ طَهَّرَهُمْ وَ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ فَاكْظَمْ وَ أَقْعِ كَمَا أَقْعَى أَبُوكَ وَ إِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ حَسَدْتُمُونَا وَيْلًا لَكُمْ عَلَى مَا فَضَّلَنَا اللَّهُ
فَمَا ذَنْبُنَا أَنْ جَاشَ دهر [دَهْراً] بُحُورُنَا وَ بَحْرُكَ سَاجٍ لَا يُوَارِي الدَّعَامِصَا
«ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» قَالَ فَارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ بِالْبُكَاءِ وَ قَالُوا حَسْبُكِ يَا بِنْتَ الطَّيِّبِينَ فَقَدْ أَحْرَقْتِ قُلُوبَنَا وَ أَنْضَجْتِ نُحُورَنَا وَ أَضْرَمْتِ أَجْوَافَنَا فَسَكَتَتْ عَلَيْهَا وَ عَلَى أَبِيهَا وَ جَدِّهَا السَّلَام.»(5)
«زيد بن موسى بن جعفر از پدرانشان نقل نموده كه حضرت فاطمه صغرى (عليها السّلام) پس از بازگشت از كربلاء خطبه اى بدين شرح در كوفه ايراد فرمود:
حمد و سپاس مي گويم خداوند را به شماره شنها و ريگها و او را هم اندازه جهان از عرش تا خاك ستايش مى كنم و به او ايمان آورده ام و توكّل بر او كردم و گواهى مى دهم كه معبودى غير خداوند يگانه بى شريك نيست و اينكه محمّد (صلّى اللَّه عليه و آله) بنده و فرستاده اوست و اينكه اولاد او را در كنار فرات سربريدند با آنكه كسى را نكشته بودند تا وى را قصاص کنند. بار خدايا به تو پناه مى برم از اينكه بر تو دروغ بندم و خلاف آنچه بر رسول خدا فرستادى سخنى گويم، رسول تو (صلّى اللَّه عليه و آله) پيمان گرفت براى وصىّ خويش علىّ بن ابى طالب (عليه السّلام) امّا مردم حقّش را غصب كردند و بي گناه او را كشتند، باز فرزند او را ديروز در خانه اى از خانه هاى خدا شهيد كردند گروهى از مسلمانان به زبان، كه نيست باد چنان مسلمانى و تا آن حضرت زنده بود آبش ندادند و هنگام شهادت تشنگى او را فرو ننشاندند تا تو اى خداوند او را به جوار خود بردى.
ستوده خوى، پاك سرشت، فضایل وى شناخته و سیره او روشن، از نكوهش كسى باك نداشت و از ملامت احدى نترسيد. او را از خردسالی به اسلام راه نمودى و در بزرگى خصائل وى را ستودى. پيوسته با تو و پيغمبرت دل راست داشت تا او را به جوار رحمت خود بردى. به دنیا بى رغبت بود و حرص نداشت بلكه راغب به آخرت بود. براى رضاى تو، در راه تو كوشش نمود، او را پسنديدى و برگزيدى و راه راست به او نمودى.
امّا بعد اى أهل كوفه، اى مردم دغا و بيوفاء و خودخواه، ما خانواده اى هستيم كه خداوند ما را به شما آزمايش فرمود و شما را به ما و ما از آزمايش سربلند بيرون آمديم و دانستيم و دريافتيم، سرّ الهى نزد ماست و مائيم حافظ علم و حكمت خدا و مائيم آن حجّت كه در زمين براى بندگان نصب فرمود.
ما را به بزرگى بنواخت و با رسولش (صلّى اللَّه عليه و آله) بر بسيارى از آفريدگان خود برترى داد امّا شما ما را دروغگو دانستيد و ناسپاسى نموديد و كشتن ما را حلال شمرديد و مال ما را تاراج كرديد گويا ما اولاد ترك و كابل بوديم، چنان كه ديروز جدّ ما را كشتيد و از شمشير شما خون ما مي چكد به كينه هاى گذشته، چشم شما بدان روشن گشت و دلتان شاد شد. با خداى تعالى گستاخی نموديد و مكرى انديشيديد و مكر خدا بهتر و بالاتر است. مبادا شما از ريختن خون و بردن مال ما شادمان شويد چون اين مصيبت بزرگ كه به ما رسيد در كتابى ثبت شده است پيش از اينكه خداوند آن را انفاذ كند و آن بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست شد، اندوه نخوريد و به آنچه خداوند به شما بخشيد، ننازيد و نباليد كه خداوند آن را كه به خود ببالد و بنازد دوست نمى دارد. هلاك شوید، منتظر لعنت و عذاب باشيد كه گویى اكنون آمده است و از آسمان لعنتها پى در پى فرو مى بارد و شما را هلاك مى كند و شما را در اين جهان به جان يكديگر اندازد آنگاه در عذاب اليم روز قيامت جاودان مانيد كه بر ما ستم كرديد و لعنت خدا بر ستمكاران باد. واى بر شما، آيا مىدانيد كدام دست بر ما ستم كرد و كدام دل به پيكار ما رغبت نمود و به كدام پاى به آهنگ كارزار سوى ما آمد، دل شما سخت شد و سنگدل گردید و بر دل و چشم و گوش شما مهر نهاده شد، شيطان در نظر شما زشتيها را بياراست و نويد طول اجل داد و بر ديده شما پرده اى آويخته است و راه را نمى شناسيد. هلاك شوید اى أهل كوفه كه شما را با رسول خدا (صلّى اللَّه عليه و آله) كينه ها است و از وى خونها خواهيد، آنگاه با برادرش علىّ بن ابى طالب (عليه السّلام) جدّ ما و با فرزندان وى هم كه عترت پيغمبر و پاكان و برگزيدگان هستند، بي وفائى كرديد و يك تن از شما مى نازد به آن و مى گويد: «ما على و فرزندانش را كشتيم، با شمشيرها و نيزه هاى هندى و زنانشان را اسير كرديم همچو اسراى ترك و ضربه اى سهمگین زديم.»
پس فرمود: خاك بر دهانت اى شاعر، آيا به كشتن آن قوم مي نازى كه خداوند ایشان را پاك و پاكيزه كرد و پليدى را از ايشان دور داشت پس از اين غصّه بسوز و مانند پدرت سنگ اسافل خويش را بر زمين بساى هر كس فردا بدان رسد كه از پيش فرستاد بر آن فضل كه خداوند ما را بخشيد رشگ مي برد.
واى بر شما: گناه ما چيست كه درياهاى ما جهان را فرو گرفت. و درياى تو آرام است كه دعموص را هم نمىشناسد اين فضل خدا است؛ به هر كه خواهد مى بخشد و خداوند را فضلى عظيم است و كسى را كه خداوند برايش نورى قرار نداد ديگر نورى نخواهد داشت.
راوى گفت: پس آوازها به گريه بلند شد و گفتند: اى دختر خاندان پاک سرشتان بس است كه دلهاى ما را بسوزاندى و سينه هاى ما را (از غايت حسرت) كباب كردى و اندرون ما را آتش زدى. پس ساكت شد. سلام و درود بر او و پدر و جدّ بزرگوارش باد.»(6)
خطبه حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) در کوفه
در منابع تاریخی و مقاتل از نقل شده است که حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) در کوفه به آن پیمان شکنان سست عنصر را چنین خطاب قرار دادند:
«قَالَ: وَ خَطَبَتْ أُمُّ كُلْثُومٍ بِنْتُ عَلِيٍّ (ع) فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ مِنْ وَرَاءِ كِلَّتِهَا رَافِعَةً صَوْتَهَا بِالْبُكَاءِ فَقَالَتْ يَا أَهْلَ الْكُوفَةِ سَوْأَةً لَكُمْ مَا لَكُمْ خَذَلْتُمْ حُسَيْناً وَ قَتَلْتُمُوهُ وَ انْتَهَبْتُمْ أَمْوَالَهُ وَ وَرِثْتُمُوهُ وَ سَبَيْتُمْ نِسَاءَهُ وَ نَكَبْتُمُوهُ فَتَبّاً لَكُمْ وَ سُحْقاً وَيْلَكُمْ أَ تَدْرُونَ أَيَّ دَوَاهٍ دَهَتْكُمْ وَ أَيَّ وِزْرٍ عَلَى ظُهُورِكُمْ حَمَلْتُمْ وَ أَيَّ دِمَاءٍ سَفَكْتُمُوهَا وَ أَيَّ كَرِيمَةٍ أَصَبْتُمُوهَا وَ أَيَّ صِبْيَةٍ سَلَبْتُمُوهَا وَ أَيَّ أَمْوَالٍ انْتَهَبْتُمُوهَا قَتَلْتُمْ خَيْرَ رِجَالاتٍ بَعْدَ النَّبِيِّ وَ نُزِعَتِ الرَّحْمَةُ مِنْ قُلُوبِكُمْ أَلَا حِزْبُ اللَّهِ هُمُ الْفَائِزُونَ وَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ «هُمُ الْخاسِرُونَ» ثُمَّ قَالَتْ:
قَتَلْتُمْ أَخِي صَبْراً فَوَيْلٌ لِأُمِّكُمْ سَتُجْزَوْنَ نَاراً حَرُّهَا يَتَوَقَّدُ
سَفَكْتُمْ دِمَاءً حَرَّمَ اللَّهُ سَفْكَهَا وَ حَرَّمَهَا الْقُرْآنُ ثُمَّ مُحَمَّدٌ
أَلَا فَابْشِرُوا بِالنَّارِ إِنَّكُمُ غَداً لَفِي سَقَرٍ حَقّاً يَقِيناً تُخَلَّدُوا
وَ إِنِّي لَأَبْكِي فِي حَيَاتِي عَلَى أَخِي عَلَى خَيْرِ مَنْ بَعْدَ النَّبِيِّ سَيُولَدُ
بِدَمْعٍ غَزِيرٍ مُسْتَهَلٍّ مُكَفْكَفٍ عَلَى الْخَدِّ مِنِّي ذَائِباً لَيْسَ يَجْمُدُ
قَالَ فَضَجَّ النَّاسُ بِالْبُكَاءِ وَ الْحَنِينِ وَ النَّوْحِ وَ نَشَرَ النِّسَاءُ شُعُورَهُنَّ وَ وَضَعْنَ التُّرَابَ عَلَى رُءُوسِهِنَّ وَ خَمَشْنَ وُجُوهَهُنَّ وَ ضَرَبْنَ خُدُودَهُنَّ وَ دَعَوْنَ بِالْوَيْلِ وَ الثُّبُورِ وَ بَكَى الرِّجَالُ فَلَمْ يُرَ بَاكِيَةٌ وَ بَاكٍ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ ثُمَّ إِنَّ زَيْنَ الْعَابِدِينَ (ع) أَوْمَأَ إِلَى النَّاسِ أَنِ اسْكُتُوا فَسَكَتُوا فَقَامَ قَائِماً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ ذَكَرَ النَّبِيَّ وَ صَلَّى عَلَيْهِ.(7)
«مي گويد: حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) دختر حضرت امير المومنین (علیهما السّلام) در آن روز از پشت پرده خود در حالى كه گريان بود شروع به سخنرانى كرد و فرمود: اى اهل كوفه اف بر شما، براى چه حسين را تنها گذاردید، او را شهيد كرديد، اموال وى را به تاراج برديد و صاحب آنها شديد، زنان او را اسير و خود او را اذيت و آزار كرديد؟
هلاك و نابودى نصيب شما بشود. واى بر شما آيا مي دانيد دچار چه داهيه اى شده ايد؟ چه وزر و وبالى بر دوش گرفته ايد؟ چه خونهائى را ريخته ايد؟ چه زنان پرده نشينى را خارج و اسير كرده ايد؟ چه دخترانى را به اسارت آورده ايد؟ چه اموالى را به يغما برده ايد؟
بهترين مردان بعد از پيغمبر را كشتيد. در قلبهای شما رحم و مروت نیست. آگاه باشيد كه حزب خدا رستگارند و حزب شيطان زيانكار خواهند بود سپس فرمودند:
شما برادر مرا كشتيد، من صبر مي كنم، واى بر مادران شما، به زودى دچار آتشى مي شويد كه حرارت و شعله آن افروخته خواهد بود.
شما خونهائى را ريختيد كه خدا و قرآن و محمّد (صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم) ريختن آنها را حرام كرده اند.
آگاه باشيد، شما را به آتش جهنم مژده باد، حتما شما فرداى قيامت در دوزخ جاوید خواهيد بود.
و من تا زنده باشم در عزاى برادرم گريه مي كنم همان برادرى كه بعد از پيامبر خدا (صلّى اللَّه عليه و آله) بهترين شخص بود. آنچنان در فراغ برادر می گریم که صورتم همواره از اشک خیس باشد و خشک نشود.
راوى مي گويد: صداى مردم به گريه و ناله بلند شد، زنان همه موى سر خود را پريشان كردند و خاك مصيبت بر سر ريختند: صورت خود را خراشيدند. لطمه به صورت خويش زدند، صداى به واويلا بلند كردند. مردان نيز شروع به گريه نمودند. زنان و مردان گريانى بيش از آن روز ديده نشد.»(8)
پس از حضرت ام کلثوم (سلام الله علیها) حضرت امام زين العابدين (عليه السلام) خطبه ای برای مردم مردم بی وفای کوفه ایراد فرمودند.(9)
خطبه حضرت امام سجاد (علیه السّلام) در کوفه
مقتل الحسین (علیه السّلام) مقرم درباره اینکه حضرت امام سجاد (علیه السّلام) در چه وضعیتی برای مردم کوفه خطبه ایراد فرمودند؛ آمده است:
«و جيء بعلي بن الحسين على بعير ظالع و الجامعة في عنقه و يداه مغلولتان إلى عنقه و أوداجه تشخب دما فكان يقول:
يا أمة السوء لا سقيا لربعكم يا أمة لم تراع جدّنا فينا
لو أننا و رسول اللّه يجمعنا يوم القيامة ما كنتم تقولونا؟
تسيّرونا على الأقتاب عارية كأننا لم نشيّد فيكم دينا
و أومأ إلى الناس أن اسكتوا فلما سكتوا حمد اللّه و أثنى عليه و ذكر النبي فصلّى عليه.» (10)
«حضرت علىّ بن الحسين (عليه السّلام) را بر شترى برهنه سوار نموده بودند در حالى كه غل و زنجير بر گردن و دستهاى ايشان به گردنشان بسته شده بود و از رگهاى ايشان خون بيرون مى زد؛ فرمودند:
«ای بدترین امتها، خدا به شما خیر ندهد و به شما رحمت نكند كه در مورد ما احترام جد ما را رعایت نكردید.
اگر در روز قیامت در نزد پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) جمع شویم، جواب پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را چه خواهید داد؟ ما را اسیر نموده و بر شتران برهنه سوار می كنید و می گردانید گویا هرگز به كار دین شما نیامده ایم.
به مردم اشاره كردند كه ساكت شوند، پس از سكوت حمد و ثناى الهى را بجا آوردند و بر پيامبر درود فرستادند و خطبه ای ایراد فرمودند.(11)
در منابع بسیاری از جمله الإحتجاج على أهل اللجاج، بحار الأنوار، المقتل الحسینی المأثور، مقتل الحسین (علیه السّلام) مقرم، اللهوف على قتلى الطفوف و منابع دیگر خطبه حضرت امام سجاد (علیه السّلام) نقل شده است که در این مجال آن را ذکر می نماییم.
«قَالَ حِذْيَمُ بْنُ شَرِيكٍ الْأَسَدِيُ: خَرَجَ زَيْنُ الْعَابِدِينَ (ع) إِلَى النَّاسِ وَ أَوْمَى إِلَيْهِمْ أَنِ اسْكُتُوا فَسَكَتُوا وَ هُوَ قَائِمٌ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ صَلَّى عَلَى نَبِيِّهِ ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْنِي فَأَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ الْمَذْبُوحِ بِشَطِّ الْفُرَاتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلٍ وَ لَا تِرَاتٍ أَنَا ابْنُ مَنِ انْتُهِكَ حَرِيمُهُ وَ سُلِبَ نَعِيمُهُ وَ انْتُهِبَ مَالُهُ وَ سُبِيَ عِيَالُهُ أَنَا ابْنُ مَنْ قُتِلَ صَبْراً فَكَفَى بِذَلِكَ فَخْراً أَيُّهَا النَّاسُ نَاشَدْتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّكُمْ كَتَبْتُمْ إِلَى أَبِي وَ خَدَعْتُمُوهُ وَ أَعْطَيْتُمُوهُ مِنْ أَنْفُسِكُمُ الْعَهْدَ وَ الْمِيثَاقَ وَ الْبَيْعَةَ ثُمَّ قَاتَلْتُمُوهُ وَ خَذَلْتُمُوهُ فَتَبّاً لَكُمْ مَا قَدَّمْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ سُوءً لِرَأْيِكُمْ بِأَيَّةِ عَيْنٍ تَنْظُرُونَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) يَقُولُ لَكُمْ قَتَلْتُمْ عِتْرَتِي وَ انْتَهَكْتُمْ حُرْمَتِي فَلَسْتُمْ مِنْ أُمَّتِي قَالَ فَارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُ النَّاسِ بِالْبُكَاءِ وَ يَدْعُو بَعْضُهُمْ بَعْضاً هَلَكْتُمْ وَ مَا تَعْلَمُونَ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً قَبِلَ نَصِيحَتِي وَ حَفِظَ وَصِيَّتِي فِي اللَّهِ وَ فِي رَسُولِهِ وَ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ فَإِنَّ لَنَا «فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» فَقَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ نَحْنُ كُلُّنَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ سَامِعُونَ مُطِيعُونَ حَافِظُونَ لِذِمَامِكَ غَيْرُ زَاهِدِينَ فِيكَ وَ لَا رَاغِبِينَ عَنْكَ فَمُرْنَا بِأَمْرِكَ رَحِمَكَ اللَّهُ فَإِنَّا حَرْبٌ لِحَرْبِكَ وَ سِلْمٌ لِسِلْمِكَ لَنَأْخُذَنَّ تِرَتَكَ وَ تِرَتَنَا مِمَّنْ ظَلَمَكَ وَ ظَلَمَنَا.
فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (ع) هَيْهَاتَ أَيُّهَا الْغَدَرَةُ الْمَكَرَةُ حِيلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ شَهَوَاتِ أَنْفُسِكُمْ أَ تُرِيدُونَ أَنْ تَأْتُوا إِلَيَّ كَمَا أَتَيتُمْ إِلَى آبَائِي مِنْ قَبْلُ؟ كَلَّا وَ رَبِّ الرَّاقِصَاتِ إِلَى مِنًى فَإِنَّ الْجُرْحَ لَمَّا يَنْدَمِلْ قُتِلَ أَبِي بِالْأَمْسِ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ مَعَهُ فَلَمْ يَنْسَنِي ثُكْلُ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ ثُكْلُ أَبِي وَ بَنِي أَبِي وَ جَدِّي شَقَّ لَهَازِمِي وَ مَرَارَتُهُ بَيْنَ حَنَاجِرِي وَ حَلْقِي وَ غُصَصُهُ تَجْرِي فِي فِرَاشِ صَدْرِي وَ مَسْأَلَتِي أَنْ لَا تَكُونُوا لَنَا وَ لَا عَلَيْنَا ثُمَّ قَالَ (ع):
لَا غَرْوَ أَنْ قُتِلَ الْحُسَيْنُ وَ شَيْخُهُ قَدْ كَانَ خَيْراً مِنْ حُسَيْنٍ وَ أَكْرَمَا
فَلَا تَفْرَحُوا يَا أَهْلَ كُوفَةَ بِالَّذِي أُصِيبَ حُسَيْنٌ كَانَ ذَلِكَ أَعْظَمَا
قَتِيلٌ بِشَطِّ النَّهْرِ نَفْسِي فِدَاؤُهُ جَزَاءُ الَّذِي أَرْدَاهُ نَارُ جَهَنَّمَا»(12)
«حذيم بن شريك اسدىّ گفت: حضرت زين العابدين (عليه السّلام) بيرون آمدند و به مردم را اشارت فرمودند كه خاموش باشند و او ايستادند سپاس خداى را گفتند و خدا را ستايش كردند و بر پیامبر اکرم (صلّى اللَّه عليه و آله) درود فرستادند آنگاه فرمودند:
اى مردم، هر كس مرا مىشناسد که می شناسد و هر كس نمىشناسد [بگويم] من علىّ فرزند حسين (علیه السّلام) هستم كه در كنار فرات او را كشتند، بى آنكه خونى طلبكار باشند و قصاصى خواهند، من پسر آن فردی هستم كه حرمت او را شكستند و مال او را تاراج كردند و عيال او را به اسيرى گرفتند، من پسر آن كسی هستم که او را محاصره كردند و كشتند و اين براى فخر كافى است.
اى مردم، شما را به خدا سوگند آيا به یاد داريد به سوى پدرم نامه نوشتيد و او را فريب داديد و پيمان و عهد و ميثاق بستيد و باز با او كارزار كرديد و او را بىياور گذاشتيد؟
هلاك شوید، چه توشه اى براى خود پيش فرستاديد و زشت باد رأى شما، به كدام چشم بر روى پيغمبر (صلّى اللَّه عليه و آله) نظر مى افكنيد وقتى با شما گويد عترت مرا كشتيد و حرمت مرا شكستيد پس از امّت من نيستيد؟
راوى گفت: صداى مردم به گريه بلند شد و به يكديگر مىگفتند هلاك شديد و نفهميديد.
پس حضرت امام علىّ بن حسين (عليه السّلام) فرمودند: خدا رحمت كند آنكه نصيحت من را بپذيرد و وصيّت مرا محض خدا و رسول (صلّى اللَّه عليه و آله) و خاندان وى نگاهدارد، زيرا ما را در پیروی از رسول خدا (صلّى اللَّه عليه و آله) شيوه اى نيكو است.
همه گفتند: اى زاده رسول خدا ما فرمانبرداريم و پيمان تو را نگاهداريم دل به جانب تو داريم و هواى تو در خاطر ما است خداى تو را رحمت کند، فرمان خويش بفرماى كه ما جنگ كنيم با هر كه جنگ كنيم با هر كه جنگ تو خواهد و آشتى كنيم با هر كس تو با او صلح كنى و قصاص خون تو را از آنان كه بر تو و ما ستم كرده اند؛ بخواهيم.
حضرت سجاد (علیه السّلام) فرمودند: هيهات هيهات، اى بي وفايان مكّار، ميان شما شهوات حائل شد، مىخواهيد همانگونه که پدرانم را یاری كرديد، مرا یاری كنيد، هرگز چنين نخواهد شد. سوگند به پروردگار راقصاتى (شتران حاجيان) كه به منى برند، آن زخمی كه ديروز از كشتن پدرم و أهل بيت وى بر دل من رسيده هنوز بهتر نشده و التيام نيافته است، داغ پيغمبر فراموش نگشته و داغ پدرم و فرزندان پدر و جدّم موى رخسار مرا سپيد كرده است و تلخى آن ميان حلقوم و حنجره من است و اندوه آن در سينه من مانده است و خواهش من اين است نه با ما باشيد و نه بر ما. آنگاه فرمودند: تعجّبى در شهادت حسين (علیه السّلام) نيست و پدرش كه بهتر و گرامىتر از او بود كشته شد. اى أهل كوفه به اين مصيبتى كه به حسين (علیه السّلام) رسيده خوشحال نباشيد هر چند بسيار عظيم است. كشته اى به شطّ فرات كه جانم فدايش باد. جزاى كسى كه او را به شهادت رسانده آتش جهنّم است.(13)
پی نوشتها
(1) امالی طوسی، صفحه 92 – 91 - الإحتجاج على أهل اللجاج، جلد2، صفحه- 305 304 - بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 110 – 109 - مقتل الحسين (علیه السّلام) مقرم، صفحه 328 -326 - ترجمه اللهوف على قتلى الطفوف، صفحه 148 – 145
(2) ترجمه الأمالي طوسی، صفحه 200 – 197
(3) مقتل الحسين (علیه السّلام) مقرم، صفحه 329 – 328
(4) ترجمه مقتل مقرم، صفحه 215 - 214
(5) الإحتجاج على أهل اللجاج، جلد2، صفحه 303 – 302 - بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 112 – 110 - ترجمه اللهوف على قتلى الطفوف، صفحه 154149 - - المقتل الحسینی المأثور، صفحه 206 – 203
(6) ترجمه الإحتجاج، جلد 2، صفحه 106 – 102
(7) بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 112 - ترجمه اللهوف على قتلى الطفوف، صفحه 156 – 154
(8) زندگانى حضرت امام حسين عليه السلام ( ترجمه جلد 45 بحار الأنوار)، صفحه 145 – 144
(9) بحار الأنوار، جلد 45، صفحه:112
(10)مقتل الحسين (علیه السّلام) مقرم، صفحه 333 – 332
(11) ترجمه مقتل مقرم، صفحه 218
(12) الإحتجاج على أهل اللجاج، جلد2، صفحه 306 – 305 - بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 113 – 112 - ترجمه اللهوف على قتلى الطفوف، صفحه 160- 157 - المقتل الحسینی المأثور، صفحه 208– 206 - مقتل الحسین (علیه السّلام) مقرم، صفحه 333
(13) ترجمه الإحتجاج، جلد2، صفحه 113 – 111
منابع
- قرآن کریم
- الأمالي، محمد بن الحسن طوسى، قم، دار الثقافة، چاپ: اول، 1414ق.
- الإحتجاج على أهل اللجاج، احمد بن على طبرسى، 2جلد، مشهد، نشر مرتضى، 1403ق.
- الإحتجاج، احمد بن على طبرسى، مترجم: بهراد جعفرى، تهران، اسلاميه، 1381 ش.
- بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، بيروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، 1403ق.
- ترجمه الأمالي طوسی، محمد بن الحسن طوسى، مترجم: صادق حسن زاده، قم، اندیشه هادی، 1388ش.
- ترجمه لهوف، على بن موسى ابن طاووس، ترجمه مير ابو طالبى، 1جلد، قم، دليل ما، چاپ: اول، 1380 ش.
- ترجمه مقتل الحسين (عليه السلام) مقرم، عبدالرزاق مقرّم، مترجم محمدمهدى عزيز الهى كرمانى، قم، نويد اسلام، 1381 ش.
- زندگانى حضرت امام حسين عليه السلام (ترجمه جلد 45 بحار الأنوار)، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، مترجم: محمد جواد نجفى، تهران، اسلاميه،1364
- اللهوف على قتلى الطفوف، على بن موسى ابن طاووس، ترجمه احمد فهرى زنجانى، تهران، جهان، چاپ: اول، 1348 ش.
- مقتل الحسین (علیه السّلام)، عبدالرزاق مقرم، بیروت، موسسه الخرسان للمطبوعات، 1426ق.
- المقتل الحسيني المأثور، محمد جواد مروجی طبسی، تهران، دار السميع،۱۳۸۶ ش.
اترك تعليق