اگرچه در تاریخ ولادت حضرت زینب (علیه السّلام) اختلاف است ولی به نقل معروفتر این بانوی مکرمه در پنجم ماه جمادی الاول سال پنجم یا ششم هجری چشم به جهان گشودند.
ایشان را «زینب» به معنی درخت نیکو منظر یا زین أب یعنی زینت پدر نام نهادند. از کنیه های ایشان «ام عبدالله» و در برخی منابع از ایشان به عنوان «ام کلثوم کبری» یاد کرده اند ولی برخی از منابع دیگر چنین لقبی را برای ایشان درست نمی دانند.
از القاب ایشان «عقیله» یا «عقیله بنی هاشم» به معنی زن ﯾﮑﺘﺎ و ارﺟﻤﻨﺪ در میان خویشاوندان می باشد. از القاب دیگری که به ایشان به واسطه سخن حضرت سجاد (علیه السّلام) داده شده است وقتی که پس از واقعه عاشورا در کوفه سخنرانی نمودند؛ «عالمه غیر معلمه و فهمیه غیر مفهمه» می باشد.
در الخصائص الزینیه القاب بسیاری از جمله مواردی که ذکر می شود به حضرت زینب (علیه السّلام) نسبت داده شده است.
«الصدیقة الصغری، العقیلة الکبری، ولیّة الله العظمی، العصمة الصغری، ناموس الکبری، الراضیة بالقدر و القضاء، امینة الله، عالمة غیر معلمة، فهمة غیر مفهمة، محبوبة المصطفی، قرّة عین المرتضی، نائبة الزهرا، شقیقة الحسن المجتبی، شریکة الحسین سیدالشهداء، زاهدة، فاضله عاقلة، کاملة، عاملة، عابدة، محدثة، مخبرة، موثقة، کعبة الرزایا، مظلومة وحیدة، عقیلة القریش، الباکیة الفصیحة، البلیغة الشجاعة، عقیلة خدر الرسالة، رضیعة ثدی الولایة، روحی وارواح العالمین فداها.» (1)
حضرت زینب (سلام الله علیها) با عبد الله بن جعفر بن ابی طالب ازدواج کردند و در زمانی که حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) مرکز خلافت خود را به کوفه منتقل نمود؛ حضرت زینب (سلام الله علیها) به همراه همسرش نیز در کوفه ساکن شدند و به ارشاد و تعلیم زنان کوفه همت گماشتند.
«چنانچه در بعضی کتب مسطور است در ایامی که حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در کوفه تشریف داشتند، آن مکرّمه را مجلسی بوده در منزل خود برای زنها تفسیر قرآن بیان می فرمودند. یکی از روزها تفسیر «کهیعص» را می فرمودند در این بین حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) وارد شدند و فرمودند: ای نور دیده شنیدم تفسیر «کهیعص» را برای زنها بیان نمودی. عرض کردند: بلی فدایت شوم. حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) فرمودند: ای نور دیده، این رمزی است در مصیبت وارده بر شما عترت پیغمبر. پس مصائب و نوائبی را که بر ایشان وارد می شد برای آن مخدّره بیان فرمودند و فریاد ناله و گریه آن مظلومه بلند شد.» (2)
در منابع تاریخی و مقاتلی مانند طبقات الکبری، المعارف، مقاتل الطالبین، انساب الاشراف، نفس المهموم، مناقب ابن شهر آشوب، مقتل الحسین از مقرم و إعلام الورى «عون اکبر» را فرزند حضرت زینب بر شمرده شده اند که در کربلا به شهادت رسیدند.(3)
در اغلب منابع مادر محمد بن عبدالله بن جعفر، خوصاء بنت حفصة من بني بكر بن وائل معرفی شده است.(4)
در برخی از منابع عبیدالله بن عبدالله فرزند دیگر عبدالله بن جعفر که در روز عاشورا به شهادت رسید؛ یاد شده است. در مقاتل الطالبین نام مادرش را خوصاء بنت حفصة یاد کرده است و در لواعج الاشجان و تسلية المجالس و زينة المجالس نیز این مطلب آمده است.(5)
فرزندان حضرت زینب (سلام الله علیها) را چهار پسر به نامهای علی، عون اکبر، عباس و محمد و یک دختر به نام ام‌کلثوم نام برده اند.(6)
فصاحت و بلاغت حضرت زینب (سلام الله علیها)
فصاحت و بلاغت حضرت زینب (سلام الله علیها) همراه با ویژگیهای دیگر ایشان از جمله عالمة فاضله عاقلة، غیر معلمة، فهمة غیر مفهمة، کاملة، عاملة، محدثة، مخبرة، موثقة و البلیغة الشجاعة بودن ایشان سبب گردید در برهه های مختلف از خاندان رسالت دفاع نمایند.
حضرت زینب (سلام الله علیها) طبق متون حدیثی در همان اوان خردسالی خطبه فدک را حفظ بودند و برخی از راویان خطبه فدک را از ایشان روایت نموده اند.(7)
در علل الشرایع در این باره آمده است:
« حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَابِرٍ عَنْ زَيْنَبَ بِنْتِ عَلِيٍّ قَالَتْ قَالَتْ فَاطِمَةُ (ع) فِي خُطْبَتِهَا لِلَّهِ فِيكُمْ عَهْدٌ قَدَّمَهُ إِلَيْكُمْ وَ بَقِيَّةٌ اسْتَخْلَفَهَا عَلَيْكُمْ كِتَابُ اللَّهِ بَيِّنَةٌ بَصَائِرُهُ وَ آيٌ مُنْكَشِفَةٌ سَرَائِرُهُ وَ بُرْهَانٌ مُتَجَلِّيَةٌ ظَوَاهِرُهُ مُدِيمٌ لِلْبَرِيَّةِ اسْتِمَاعُهُ وَ قَائِدٌ إِلَى الرِّضْوَانِ أَتْبَاعَهُ وَ مُؤَدٍّ إِلَى النَّجَاةِ أَشْيَاعَهُ فِيهِ تِبْيَانُ حُجَجِ اللَّهِ الْمُنِيرَةِ وَ مَحَارِمِهِ الْمُحَرَّمَةِ وَ فَضَائِلِهِ الْمُدَوَّنَةِ وَ جُمَلِهِ الْكَافِيَةِ وَ رُخَصِهِ الْمَوْهُوبَةِ وَ شَرَائِعِهِ الْمَكْتُوبَةِ وَ بَيِّنَاتِهِ الْجَلِيَّةِ فَفَرَضَ الْإِيمَانَ تَطْهِيراً مِنَ الشِّرْكِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْرِ وَ الزَّكَاةَ زِيَادَةً فِي الرِّزْقِ وَ الصِّيَامَ تَثْبِيتاً لِلْإِخْلَاصِ وَ الْحَجَّ تَسْنِيَةً لِلدِّينِ وَ الْعَدْلَ تَسْكِيناً لِلْقُلُوبِ وَ الطَّاعَةَ نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ الْإِمَامَةَ لَمّاً مِنَ الْفُرْقَةِ وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلَامِ وَ الصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَى الِاسْتِيجَابِ وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَامَّةِ وَ بِرَّ الْوَالِدَيْنِ وِقَايَةً عَنِ السَّخَطِ وَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ وَ الْوَفَاءَ لِلنَّذْرِ تَعَرُّضاً لِلْمَغْفِرَةِ وَ تَوْفِيَةَ الْمَكَايِيلِ وَ الْمَوَازِينِ تَغْيِيراً لِلْبَخْسَةِ وَ اجْتِنَابَ قَذْفِ الْمُحْصَنَاتِ حَجْباً عَنِ اللَّعْنَةِ وَ مُجَانَبَةَ السَّرِقَةِ إِيجَاباً لِلْعِفَّةِ وَ أَكْلَ أَمْوَالِ الْيَتَامَى إِجَارَةً مِنَ الظُّلْمِ وَ الْعَدْلَ فِي الْأَحْكَامِ إِينَاساً لِلرَّعِيَّةِ وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الشِّرْكَ إِخْلَاصاً لِلرُّبُوبِيَّةِ فَاتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ فِيمَا أَمَرَكُمْ بِهِ وَ انْتَهُوا عَمَّا نَهَاكُمْ عَنْهُ.» (8)
«حديث محمّد بن موسى بن متوكّل از على بن حسين سعدآبادى از احمد بن ابى عبد اللَّه برقى از اسماعيل بن مهران از احمد بن محمّد بن جابر از حضرت زينب بنت على بن ابى طالب (عليهما السّلام) نقل می کند که حضرت زینب (علیها السّلام) فرمودند: حضرت فاطمه (عليها السّلام) در خطبه ای فرمودند: خدا در بين شما عهدى دارد كه تقديم شما داشته و جانشينى دارد كه حاكم بر شما قرار داده است و آن عبارت است از: كتاب خدا كه دلایلش روشن و آشكار بوده است و آيه هايش از امور نهانى كتاب پرده بر مىدارند، قرآن برهانى است كه ظواهرش متجلّى و روشن بوده و پيوسته خلایق را به استماعش مى كشاند، اتباع و پيروانش را به بهشت رضوان مى برد و تابعانش را نجات مى دهد، در آن حجّتهاى نورانى حقّ و محرّمات الهى و فضایل تدوين و تنظيم شده آن و جمل و كلمات كافى و وافيش و نعمتهاى ارزانى شده آن و شرايع و احكام واجب و قطعي آن و ادلّه و براهين روشن و آشكار آن بيان مى گردد. حقّ تعالى ايمان را به منظور تطهير از شرك و نماز را به جهت تنزيه از كبر و سرافرازى و زكات را به داعى زياد شدن رزق و روزه را به خاطر تثبيت اخلاص و حجّ را به قصد رونق يافتن دين و عدل را براى آرام نمودن دلها و طاعت را به منظور نظام ملّت و امامت را به خاطر اصلاح تفرقه و تشتّت و جهاد را براى عزّت و بزرگى اسلام و صبر را به جهت كمك بر طلب ايجاب مطلوب و ظفر يافتن بر آن و امر به معروف را به جهت مصلحت عموم و احسان به پدر و مادر را به منظور حفظ از غضب و خشم و صله ارحام را به جهت زياد شدن تعداد دوستان و قصاص را به جهت حفظ خونها و وفای به نذر را به منظور فراهم شدن اسباب آمرزش و كامل قرار دادن ترازوها را به جهت ترك كم فروشى و دورى جستن از نسبت ناروا دادن به زنان عفيفه را به خاطر بر حذر ماندن از رانده شدن از درگاه رحمت الهى و اجتناب از سرقت را به منظور اثبات عفّت و پاكى و دورى نمودن از خوردن اموال ايتام را به خاطر عدول از ستم و دادگرى در احكام را به منظور انس گرفتن با رعيّت واجب و فرض قرار داد و نيز حقّ عزّ و جلّ به منظور اخلاص در مقابل پروردگار شرك را حرام نمود پس در آنچه شما را مأمور ساخته به مقدارى كه مى توانيد تقوى و پرهيزكارى داشته و از منهيّات دورى نماييد.» (9)
حضرت زینب (سلام الله علیها) سخنان مادر گرامی خود حضرت زهرا (سلام الله علیها) را پس از غصب فدک و ارثیه ایشان در کنار مضجع رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل فرمودند تا ظلمها و جسارتهای غاصبان بر خاندان عصمت (علیهم السّلام) مشخص گردد و هم مظلومیت و حقانیّت این خاندان برای آیندگان مبرهم گردد.(10)
از موارد دیگری که می توان به فصاحت و بلاغت حضرت زینب (سلام الله علیها) اشاره نمود، حوادث پس از واقعه عاشورا است:
طبق نقل منابع تاریخی و مقاتل خطبه حضرت زینب (سلام الله علیها) در کوفه و در مجلس ابن زیاد (لعنه الله علیه) با چنان فصاحت و بلاغتی بیان شد که همگان را بهت زده نمود. (11)
«خطبه حضرت زینب (سلام الله علیها) در مجلس یزید (لعنه الله علیه) به خوبی ماهیت یزید (لعنه الله علیه) را برای همگان افشاء نمود و چنان فصیح و دلاورانه بود که تحسین همگان حتی یزید ملعون را برانگیخت.» (12)
همچنین حمایت حضرت زینب (سلام الله علیها) از حضرت امام سجاد (علیه السّلام) پس از اینکه یزید (لعنه الله علیه) دستور به قتل رساندن حضرت امام سجاد (علیه السّلام) را داد، چنان دلاورانه و باشجاعت بود که آن ملعون را مجبور نمود از تصمیم خود بازگردد. (13)
عبادت و تهجد حضرت زینب (سلام الله علیها)
در باب تهجد و عبادت حضرت زینب (سلام الله علیها) همین بس که دو امام معصوم درباره عبادت ایشان سخن گفته اند:
«نقل شده است: حضرت امام حسين (عليه السّلام) براى وداع با حضرت زینب (سلام الله علیها) آمدند از جمله سخنانى كه به او گفت اين بود كه فرمود: «يا اخْتاه، لا تَنْسِني في نافلةِ اللَّيْل: خواهر جان، مرا در نماز شب فراموش نكن.»
از حضرت امام سجاد (علیه السّلام) روايت شده كه فرمود: در شب يازدهم محرّم عمه ام زينب را ديدم كه در جامه نماز نشسته و مشغول عبادت است.
مرحوم بيرجندى در «كبريت احمر» مى نويسد: از برخى مقاتل معتبره از حضرت امام سجاد (علیه السّلام) نقل شده است كه فرمود: عمه ام زينب با تمام مصيبتهايى كه بر او وارد شده بود از كربلا تا شام هيچ گاه نوافل خود را ترك نكردند
همچنین از حضرت امام سجاد (علیه السّلام) نقل شده است که فرمودند:
«انَّ عَمَّتي زَيْنَب كانَتْ تُؤَدّي صَلَواتِها مِنْ قِيام، الفَرائِضَ وَ النَّوافِلَ، عِنْدَ مَسيرِنا مِنَ الكُوفَةِ الَى الشّامِ، وَ في بَعْضِ المَنازِل تُصَلّي مِنْ جُلُوسٍ لِشِدَّةِ الجُوعِ وَ الضَّعْفِ مُنْذُ ثَلاثِ لَيالٍ؛ لَانَّها كانَتْ تَقْسِمُ ما يُصيبُها مِنَ الطَّعامِ عَلَى الاطْفالِ، لِانَّ القَوْمَ كانُوا يَدْفَعُونَ لِكُلِّ واحِدٍ مِنّارغيفاً واحِداً مِنَ الخُبْزِ فِي اليَوْمِ وَ اللَّيلَة»
همانا عمه ام زينب همه نمازهاى واجب و مستحب خود را در طول مسير ما از كوفه به شام ايستاده مى خواند و در بعضى از منزلگاهها نشسته نماز می خواندند و اين هم به جهت گرسنگى و ضعف ایشان بود زيرا سه شب بود كه غذايى را كه به او مى دادند، ميان اطفال تقسيم مى كرد. چون كه آن مردمان (سنگدل) در هر شبانه روز به ما يك قرص نان بيشتر نمى دادند.»(14)
مشهور است که حضرت زینب (سلام الله علیها) در پانزدهم رجب سال 62 هجری وفات نمودند. اگرچه درباره محل دفن ایشان اختلاف وجود دارد و برخی از علمای مورد اعتماد مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی، محل دفن حضرت زینب (سلام الله علیها) را بیان نکرده اند ولی مشهورترین مکان برای زیارت ایشان در دمشق است اگرچه برخی اشاره کرده اند که مضجع ایشان در مصر یا بقیع می باشد.
پی نوشتها
(1) ویژگیهای حضرت زینب، صفحه 66
(2) ویژگیهای حضرت زینب، صفحه 82 – 81
(3) ر.ک. الطبقات الكبرى، خامسة2، صفحه 6 - المعارف، صفحه 207 - مقاتل الطالبيين، صفحه 95 - أنساب الأشراف، جلد 2، صفحه 67 - ذخیره الدارین، صفحه 289 - نفس المهموم، صفحه 289 - مقتل الحسین مقرم، صفحه 275 – 274 - إعلام الورى بأعلام الهدى، صفحه 204 - المناقب، جلد 4، صفحه 112 - إبصار العين، صفحه 75
(4) تاريخ الطبري، جلد5، صفحه 469 - الكامل، جلد4، صفحه 92 – أنساب الأشراف، جلد2، صفحه 68 - نفس المهموم، صفحه 288- مقتل الحسین مقرم، صفحه 275 – 274
(5) مقاتل الطالبيين، صفحه 96 - تسلية المجالس و زينة المجالس (مقتل الحسين عليه السلام)، جلد 2، صفحه 328 - لواعج الاشجان، صفحه 133 - ذخيرة الدّارين، صفحه 308- بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 63
(6) ویژگیهای حضرت زینب، صفحه 212
(7) بحار الأنوار، جلد 29 ، صفحه 217 – 216 - علل الشرائع، جلد1 ، صفحه 248 - بحار الأنوار، جلد 6، صفحه 108 – 107
(8) علل الشرائع، جلد1 ، صفحه 248 - بحار الأنوار، جلد 6، صفحه 108 – 107
(9) ترجمه علل الشرائع، جلد1، صفحه 793 – 791
(10) بحار الأنوار، جلد 29، صفحه 109 – 107
(11) امالی طوسی، صفحه 92 – 91 - الإحتجاج على أهل اللجاج، جلد2، صفحه- 305 304 - بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 110 – 109 - مقتل الحسين (علیه السّلام) مقرم، صفحه 328 -326 - تاريخ الطبري، جلد 5، صفحه
(12) ر.ک.لهوف، ترجمه فهرى، صفحه 186- 180- بحار الانوار ، جلد 45، صفحه 135- 133- الدّمعة السّاكبة، جلد5، صفحه 108- 106 - مقتل الحسين (علیه السّلام) خوارزمی، صفحه 74 – 71 - مقتل الحسين (علیه السّلام) مقرم، صفحه 379 – 377 - نفس المهموم، 406- 405
(13) القمقام الزخار والصمصام البتار، صفحه 180 – 179- مقاتل الطالبیین، صفحه ۱۲۰
(14) زينب عليها السلام عقيله بني هاشم، صفحه 30 – 29
منابع
- إبصار العين في أنصار الحسين عليه السلام، شيخ محمد بن طاهر سماوى، قم، دانشگاه شهيد محلاتى، 1419ق.
- الإحتجاج على أهل اللجاج، احمد بن على طبرسى، 2جلد، مشهد، نشر مرتضى، 1403ق.
- اعلام الورى بأعلام الهدى، فضل بن حسن طبرسى، 1جلد، اسلاميه، تهران، چاپ: سوم، 1390ق.
- الأمالي، محمد بن الحسن طوسى، محقق / مصحح: مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، 1414ق.
- انساب الأشراف، البلاذرى، تحقيق محمد باقر المحمودي، بيروت، دار التعارف للمطبوعات، 1977/1397
- بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، بيروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، 1403ق.
- تاريخ طبرى، محمد بن جرير طبرى، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، 1375
- ترجمه علل الشرائع ، محمد بن على ابن بابويه، ترجمه ذهنى تهرانى، قم، مؤمنين، 1380 ش.
- تسلية المُجالس و زينة المَجالس (مقتل الحسين عليه السلام)، محمد بن أبي طالب حسينى موسوى، 2جلد، قم، مؤسسة المعارف الإسلامية، چاپ: اول، 1418 ق.
- الدمعة الساکبة في أحوال النبي (ص) و العترة الطاهرة، محمدباقر بن عبدالکریم بهبهانی، منامه، مکتبة العلوم العامة، 1408ه.ق.
- ذخیره الدارین فیما یتعلق بمصائب الحسین علیه السلام و اصحابه، عبدالمجید بن محمد رضا حسینی حائری شیرازی، قم، زمزم هدایت، بی تا
- زينب عليها السلام عقيله بني هاشم، سيدهاشم رسولي محلاتي، مشعر، تهران، بی تا
- الطبقات الكبرى، ابن سعد كاتب واقدى، بيروت، دار الكتب العلمية، 1418 ق.
- علل الشرائع، محمد بن علىابن بابويه، قم، داورى، 1385 ش.
قمقام زخار و صمصام التبار، فرهاد میرزا قاجار، مصحح: محمود محرمی، تهران، کتابچی، 1386
- الکامل (كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران)، عز الدين على بن اثير، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خليلى، تهران، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1371ش.
- لواعج الاشجان، نویسنده محسن امین، محقق حسن امین، بیروت، دارالثقافه، 1996
- اللهوف على قتلى الطفوف، على بن موسى ابن طاووس، ترجمه احمد فهرى زنجانى، تهران، جهان، 1348 ش.
- مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهانى، بيروت، دار المعرفة، بی تا
- مقتل الحسین (علیه السّلام)، عبدالرزاق مقرم، بیروت، موسسه الخرسان للمطبوعات، 1426ق.
- مقتل الحسین علیه السلام خوارزمی، موفق بن احمد اخطب خوارزم، جلد ۲، قم، أنوار الهدی، 1381ش.
- مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى، 4جلد، قم، علامه، چاپ: اول، 1379 ق.
- نفس المهموم، حاج شيخ عباس قمى، نجف، المكتبه الحيدريه، 1421 ق./ 1379ش.
- ویژگیهای حضرت زینب علیها السلام (الخصایص الزینبیه )، نورالدین جزایری، محقق: ناصر باقری بیدهندی، قم، مسجد مقدس صاحب الزمان (جمکران)، 1379
اترك تعليق