1- مقدمه:
دعا پیوندی معنوی میان انسان و پروردگار است که اثر تربیتی و سازندگی مهمی در روح انسان دارد و در اسلام توجه خاصی به دعا شده است.
از نمونه دعاهایی که گنجینه ای است پر محتوا از معارف بلند الهی، مبانی ایمانی و علوم دینی؛ کتاب شریف صحیفه سجادیه است که نخستین نیایش نامه مکتوب جهان اسلام و سومین کتاب مقدس شیعیان است که از وجود چهارمین امام معصوم (علیه السلام) صادر گردیده و در برگیرنده مناجاتهای سیدالساجدین امام علی بن الحسین (علیهم السلام) می باشد.
امام سجاد (علیه السلام) به مقتضای زمان و با بهترین و زیباترین شیوه ممکن با دعا راه عبادت و بندگی حق تعالی را به شیعیان آموخته است.
امام سجاد (علیه السلام) از سویی چگونه دعا کردن را تعلیم می دهد و از سوی دیگر در قالب دعا به تعالیم دین، اصول اعتقادات دینی، اخلاق و ارزشهای انسانی، حقوق و دیگر مسائل مذهبی، فرهنگی و اجتماعی می پردازد.
اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتی جای گرفته است. بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویای جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشان است:
« 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) ; 2 - انجیل اهلبیت; 3 - زبور آل محمد (ص)» (1)
2- دعای مکارم الاخلاق
دعاى مكارم الاخلاق، بيستمين دعاى صحيفه سجادیه است كه معمولا در اواخر كتاب مفاتيح الجنان نيز ذکر گردیده است، این دعای شریف، برنامه انسان سازی است و در آن خلقیات کریمه و سجایای انسانی بیان شده است.
این دعا که دارای فرازهایی می باشد که حاوی تعالیم مهم و درسهای آموزنده و انسان ساز است و به هر نسبت که افراد علاقمند و با ایمان در مضامین آن دقت کنند و محتوای آن را به نیکی فرا گیرند و دستورهایش را به کار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعی و کمال راستین برخوردار می گردند و به مکارم اخلاق و سجایای انسانی متخلق می شوند. (2)
لازم به ذکر است که از انگیزه های مهم بعثت انبیا تزکیه نفوس و جان مردم از بیماریهای روحی است که سر منشأ همه بد اخلاقیها است تا بدین سبب مکارم اخلاق در بین جامعه نمایان شود.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این خصوص می فرمایند: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ»: به راستی که من مبعوث شدم تا شرافتهای اخلاقی را کامل و تمام کنم. « (3)
و در قرآن می خوانیم:« لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَ إِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ»: «خداوند بر مؤمنان منت نهاد (نعمت بزرگى بخشید) هنگامى که در میان آنها، پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند و آنها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد هر چند پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند.» (4)
با توجه به اینکه این دعا به دلیل دارا بودن مضامین و ابعاد تربیتی مورد توجه پژوهشگران دینی قرار گرفته است در این نوشتار به بررسی و تحلیل سومین بند از فراز اول دعای شریف مکارم الاخلاق می پردازیم.
در این بخش از دعا، امام سجاد (علیه السلام) پس از ذکر صلوات بر حضرت محمد (ص) و اهل بیتش و پس از درخواست از خداوند متعال برای داشتن کاملترین ایمان و برترین یقین می فرمایند:
«وَانْتَهِ بِنِيَّتى اِلى اَحْسَنِ النِّیَّاتِ.»
« و نيتم را به بهترين نيتها منتهى ساز.»
3- مفهوم نیت:
نیت مانند «خفیه»، مصدر است که افعال ماضی و مضارع «نوی»، «ینوی» از آن مشتق می شود. نوی در لغت عربی به معنای هسته خرما است. (5) نیّت در لغت یعنی قصـد (6)، عـزم، حاجت، نیاز و خواسته (7) و همچنین اراده، قصد و اندیشه می باشد. (8)
نصیرالدین طوسی در این باره بیان می دارد:
«قصد واسطه است میان علم و عمل، چه اول تا نداند که کاری کردنی است ثابت قصد کردن آن کار نکند و تا قصد نکند آن کار از وی حاصل نشود و مبدأ سیر و سلوک قصد است و در سیر و سلوک باید که قصد مقصد معینی کند و چون مقصد حصول کمال باشد از کامل مطلق، پس نیت باید که مشتمل باشد بر طلب قربت به حق تعالی که او کامل مطلق است. (9)
آقای فلسفی در شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق درباره این فراز از دعا نوشته است:
نیت عبارت از قصد و تصمیم است که آدمی براي انجام عملی در باطن اتخاذ می کند و بر طبق آن عمل می نماید. نیت آنقدر مهم است که ارزش اعمال مردم بر وفق نیتی است که دارند. اگر قصدشان خوب و عالی باشد عمل او پر قیمت است و اگر نیتشان آلوده و پلید باشد عمل ارزش معنوي ندارد و می تواند منشاء کیفر شود. (10)
در این باره روایات متعددي رسیده است که برای نمونه به بعضی از آنها اشاره می شود:
در حدیثی از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است که فرمودند:
«انّما الاعمال بالنیات و لکل امرء ما نوي فمن غزا ابتغاء ما عند الله عزوجل فقد وقع اجره علی الله عزوجل و من غزا یرید عرض الدنیا اونوي عقالا لم یکن له الا مانوی.» (11)
درباره غزوه رسول اکرم (ص)، مردم را به ارزش نیت و قصد آنان توجه می دهد و می فرماید: اعمال مردم تابع نیتهاي آنان است و هر انسانی آن را که قصد کرده است به دست می آورد، بعد می فرماید: کسی که به جنگ می رود و در صحنه پیکار جهاد وارد می شود و قصد او خداوند است، یعنی براي اعلان حق جنگ می کند اجر او بر عهده خدا است. اما کسی که به جهاد می رود ولی اراده او اموال دنیوي و متاعهاي زندگی است، لم یکن له الا مانوي چیزي جز آنچه را که نیت کرده نصیبش نمی شود.
امام سجاد (ع) به خداوند عرض می کند: بارالها نیت مرا به بهترین نیتها منتهی بفرما. از این جمله امام روشن می شود که «نیت» همانند ایمان و همانند یقین داراي مراتب و درجات است و امام (ع) بهترین آن را از پیشگاه الهی درخواست می نماید. (12)
4- واژه «نیت» در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی
کلمه «نیت» در قرآن کریم استعمال نشده است، اما در واژه «شاکله» در آیه شریفه « قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلًا » هر كس به طريقه خويش عمل مىكند و پروردگار تو بهتر مىداند كه كدام يك به هدايت نزديکتر است. شاکله، به معنای نیت به کار رفته است. (13)
در روایات تفسیری، آیه ۸۳ سوره اسراء شاکله، به معنای نیت گرفته شده است. (14) چرا که شاکله هر انسانی همان شخصیتی است که هر شخصی بر اساس آن شکل گرفته و خود را ساخته است و همین شخصیت آدمی است که نیتها و مقاصد عمل او را مشخص می کند و به رفتارهایش شکل و معنا می دهد.
امام کاظم (ع) درباره نقش نیت در عمل می فرماید: «کما لایقوم الجسد الا بالنفس الحیه فکذلک لا یقوم الدین الا بالنیه الصادقه و لاتنبت النیه الصادقه الا بالعقل»: همان گونه که قوام جسم، تنها به جان زنده است، قوام دینداری هم تنها به نیت پاک است و نیت پاک، جز با عقل، حاصل نمی شود.(15)
بنابراین، روح هر فعلی را نیت آن مشخص می کند و عمل بدون نیت در حقیقت، یک کالبد مرده است که ارتباطی با دل و روح فاعل پیدا نمی کند و امام سجاد (ع) در همین زمینه می فرمایند:
«من دوست ندارم که خدا را عبادت کنم و غرضی جز ثواب نداشته باشم. چون بنده طمع و طمعکار باشم که اگر طمعی داشت، کار کند و اگر نداشت کار نکند. دوست ندارم که خدا را برای ترس از عقابش عبادت کنم و همانند بنده بدی باشم که اگر نترسید، اطاعت نکند. عده ای گفتند پس چرا عبادت می کنی؟ فرمودند: به خاطر بخششها و نعمتهایش بر من، سزاوار عبادت است.»(16)
بنابراین کیفیت نیت و عمل از منظر اسلام دارای اهمیت بسیاری می باشد، چنان كه قرآن كريم مى‌فرمايد: «الذی خلق الموت و الحیوه لیبلوکم ایکم احسن عملا»: خدا اين عالم را با مرگ و زندگى آفريد، تا شما را بيازمايد كه عمل كداميك از شما بهتر است. (17)
5- آثار نیت
آن چنان که ذکر شد در اسلام به مقوله «نیت» توجه بسیار زیادی شده است و آثار نیت تنها مرتبط با آخرت نمی باشد.
همان گونه که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «النیه الحسنه تدخل صاحبها الجنه: نیت خوب صاحب خویش را به بهشت می برد.» (18)
حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) درباره تبعات نیت در دنیا می فرماید: «وصول المرء الی کل ما یبتغیه من طیب عیشه و امن سر به وسعه رزقه، بحسن نیته وسعه خلقه؛ آدمی با نیت خوب و خوش اخلاقی به تمام آنچه در جستجوی آن است، از زندگی خوش و امنیت محیط و وسعت روزی، دست می یابد. (19)
درباره آثار نیت حضرت امام علی (ع) می فرماید: اذا فسدت النیه وقعت البلیه ؛ هرگاه نیت فاسد شود، بلا و گرفتاری پیش می آید. (20)
امام صادق (علیه السلام) در این خصوص فرموده اند: من حسنت نیته زید فی رزقه؛ هرکه خوش نیت باشد روزی اش زیاد می شود. (21)
6-شرحی بر این فراز از دعا
محمد تقی فلسفی در کتاب شرحی بر دعای مکارم اخلاق، صحیفه سجادیه در شرح این بخش از دعا می نویسند، در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده است كه فرمود:«العِبادَةُ ثَلاثَةٌ: قَوْمٌ عبدوا اللّه عَز و جلّ خوفاً؛ فتلك عبادَةُ العبيد و قَومٌ عَبَدُوا اللّه تبارَكَ و تَعالَى طَلَبَ الثَّوابِ؛ فَتِلكَ عبادة الأُجَرَاءِ و قَوْمٌ عَبَدُوا اللّه عَزَّ و جَلَّ حُبّاً لَهُ؛ فَتِلكَ عبادَةُ الأحْرارِ و هِىَ أَفْضَلُ العِبادَةِ.» (22)
عبادت كنندگان سه دسته هستند: گروهى خداوند را از ترس عذاب جهنم عبادت مى كنند؛ اين عبادت بردگان است و گروهى خداوند را به طمع بهشت عبادت مى كنند؛ اين عبادت مزدبگيران است و گروهى خداوند را از روى عشق و محبت به او عبادت مى كنند؛ اين عبادت آزادگان است و اين بهترين عبادتها است.
پس براى به دست آوردن نيت خالصانه، لازم است معرفت و ايمان انسان تقويت شود. نيت خالص عمل صالح را با خود به همراه مى‌آورد، زيرا بهترين اعمال آن است كه با بهترين نيّات همراه باشد؛ بنابر اين، كليد همه كمالات كسب معرفت و قوى ساختن ايمان است. (23)
امام (علیه السلام) عبادت گروه اول و گروه دوم را عبادت خوانده و در ردیف عبادت گروه سوم ذکر فرموده است ولی عبادت گروه سوم را که به انگیزه محبت و دوستی خداوند انجام داده اند بهترین و برترین بندگی معرفی نموده و این عبادت کنندگان را گروه آزادگان و احرار خوانده است. تردیدی نیست که بندگی گروه سوم آنقدر عالی و رفیع است که نمی توان عبادت آنان را با عبودیت گروههاي اول و دوم مقایسه نمود، ولی با اینکه بندگی گروه سوم در عالیترین مراتب بندگی و عبودیت قرار دارد امام (ع) عبادت گروههاي اول و دوم را باطل تلقی نفرموده اند و عمل آنان را مشرکانه نخوانده است. به موجب این روایت و روایات دیگري نظایر اینها که در کتب حدیث آمده اگر کسی به قصد قربت و با نیت اطاعت امر باري تعالی به انگیزه رسیدن به بهشت یا رهایی از دوزخ خدا را عبادت کند و نماز بخواند عبادتی صحیح و مشروع انجام داده است .
از آنچه معروض گردید روشن شد که نیتهاي مردم در عباداتی که انجام می دهند متفاوت است و ارزش عبادت هر فردي به تناسب ارزش نیت اوست. (24)
نیتهاي خوب و مرضی خداوند، چه در عبادات و چه در امور عادي زندگی، درجات و مراتبی دارد.(25) و امام سجاد (علیه السلام) از پیشگاه الهی درخواست می کند:
«و انته بنیتی الی احسن النیات»
بارالها نیت مرا به بهترین و برترین مدارج نیتها منتهی کن، یعنی آن را به عالیترین درجات نیت برسان و مرا از مزایاي آن برخوردار بفرما.
پانویس ها
1- الذریعه، ج15، ص118
2- شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، ص10- 9
3- بحار الانوار، ج 68، ص 382
4- سوره مبارکه آل عمران، آیه 164
5- مصباح المنیر، ج ۱-۲، ص ۶۳۱
6 - ترتیب کتاب العین، ج 3، ص 1856؛ عمید، 1379، ج2، ص1930
7 -المعجم الوسیط، ترجمه محمد بندرریگی، ج 2، ص 2060
8 - لغت نامه دهخدا، ج14، ص 20247
9 - اوصاف الأشراف، 1369، ص5
10- شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، ص28
11 - مستدرك الوسائل، ج 1، ص8
12- شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق ، ص28
13- سوره مبارکه اسراء ، آیه 84
14- اصول کافی، ج۴، ص ۵۶
15-تحف العقول، ص ۳۹۶
16- بحارالانوار، ج70، ص210
17- سوره مبارکه ملک، آیه 2
18- کنزالعمال، ج۱۳، ص۱۵۱
19-همان، ج۱۰، ص۱۴۳
20- تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص92، ح 1608
21- اصول کافی، ج۲، ص10
22- همان، ج 2، ص84
23- شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، ص32
24-همان
25-همان، ص33
کتابنامه
قران کریم
اصول الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، بیروت، دارالصعب والتعارف، 1401ق.
اوصاف الأشراف، نصیرالدین طوسی، تصحیح سید مهدی شمس الدین، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369
بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت،دارالکتب الاسلامیه، بی تا
تحف العقول عن آل الرسول(ص)، ابومحمد حسن بن علي بن حسين بن شعبه، حرّاني، تصحيح علي اکبر، غفاري، تهران، مکتبة الصدوق، 1376
ترتیب کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، قم، اسوه، 1414ق.
تصنیف غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد بن محمد، آمدی، محقق: مصطفی، درایتی، قم،مرکز النشر التابع لمکتب اعلام الاسلامی ،1366
الذریعة، محمد محسن آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دارالاضوا، 1403 ق.
شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، محمد تقی فلسفی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰
فرهنگ عمید، حسن عمید، چاپ هشتم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱
کنز العمّال فی سنن الاقوال والافعال، علاءالدین علی بن حسام الدین الهندی، چاپ پنجم، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1405 ق.
لغت نامه دهخدا علی اکبر دهخدا، چاپ اول، تهران، مؤسسه چاپ تهران،1373
مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، تهران، اسلاميه ، 1338
مصباح المنير، احمد بن محمد فيومي، قم، دار الهجره ، 1414ق.
المعجم الوسیط، انیس ابراهیم و همکاران، ترجمه محمد بندرریگی، جلد 2، چاپ دوم، تهران، 1386
مریم حق وردی طاقانکی
اترك تعليق