شأن نزول آیه نود و ششم سوره مبارکه مریم در به ودیعه نهاده شدن محبت و ولایت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در قلوب مومنان

تفسیر آیه در تفاسیر مختلف

در قرآن آیات بسیاری در بیان فضایل و مناقب اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السّلام) ذکر شده است که با استناد به حدیث پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم) یک چهارم قرآن در باب فضایل ائمه اطهار (علیهم السّلام) می باشد.(1)

یکی از آیاتی که در باب جایگاه و منزلت والای حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) نازل شده است آیه 96 سوره مبارکه مریم است که در این مجال به شرح تفاسیر روایی در باب این آیه اشاره می شود:

«إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» (سوره مبارکه مریم، آیه 96)

كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته  انجام داده ‏اند به زودى خداى‏ رحمان براى آنان محبتى در دلها قرار مى ‏دهد.

در تفسیر معتبر البرهان روایات بسیاری ذکر شده است که شأن نزول آیه 96 سوره مبارکه مریم درباره حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) می باشد که در اینجا به ذکر برخی از آن نقلها و احادیث می پردازیم.

در تفسیر این آیه از حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) روایت شده است که در قلب مومن محبت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و اهل بیت عصمت (علیهم السّلام) قرار داده شده است:

«أبو نعيم الأصفهاني و أبو المفضل الشيباني و ابن بطة العكبري بالإسناد عن محمد بن الحنفية و عن الباقر (عليه السلام) في خبر قال: لا تلقى مؤمنا إلا و في قلبه ود لعلي بن أبي طالب و لأهل بيته (عليهم السلام)»(2)

أبو نعيم اصفهاني و ابو مفضل شيباني و ابن بطة عكبري با اسنادی از محمد بن حنفية و از حضرت امام باقر (علیه السّلام) نقل کرده اند: مومنی نیست مگر در قلب او محبت علی بن ابی طالب و اهل بیت ایشان (علیهم السّلام) وجود داشته باشد.

در تفسیر البرهان برای توضیح بیشتر به تفسیر آیات 89 و 90 سوره مبارکه نمل اشاره شده است:

«ابن الفارسي في الروضة قال الباقر (عليه السّلام) «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ» الحسنة ولاية علي (عليه السلام) و حبه و السيئة عداوته و بغضه و لا يرفع معهما عمل.»(3)

ابن فارسی در روضه از حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) نقل کرده است: «هر كس نيكى به ميان آورد، پاداشى بهتر از آن خواهد داشت و هر كس بدى به ميان آورَد، به رو در آتش [دوزخ‏] سرنگون شود.» منظور از «الحسنه» ولایت و محبت حضرت امیرالمومنین علی (علیه السّلام) است و منظور از «السیئه» دشمنی و کینه حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) می باشد و مگر با حب و ولایت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) عملی پذیرفته نمی شود.

در تفسیر کنز الدقایق به نقل از تفسیر قمی حدیث حضرت امام صادق (علیه السّلام) را در باب این آیه ذکر کرده است:

«و في تفسير عليّ بن إبراهيم قال الصّادق (عليه السّلام): كان سبب نزول هذه الآية أنّ أمير المؤمنين (علیه السّلام) كان جالسا بين يدي رسول اللّه (صلّى اللّه عليه و آله)  فقال له قل يا عليّ اللّهمّ اجعل لي في قلوب المؤمنين ودّا فأنزل اللّه الآية.»(4)

در تفسیر علی بن ابراهیم از حضرت امام صادق (علیه السّلام) نقل شده است: سبب نزول این آیه این بود که حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) نزد رسول الله (صلی الله علیه و آله) نشسته بود و به ایشان گفت: ای علی بگو خدایا در قلوب مومنان محبت مرا قرار بده پس خداوند این آیه را نازل فرمود.

در تفسیر احسن الحدیث ذیل شأن نزول آیه 96 سوره مبارکه مریم به نکات ذیل اشاره شده است:

«شيعه و اهل سنّت نقل كرده ‏اند كه اين آيه درباره حضرت امير المؤمنين (عليه السّلام) نازل گرديد. در تفسير برهان حدود ده روايت در اين زمينه نقل شده است از جمله از حضرت امام صادق (عليه السّلام) نقل كرده اند:« قال نزلت فى على عليه السّلام فما من مؤمن الا و في قلبه حب لعلّى عليه السّلام.»

زمخشرى در كشاف نقل كرده است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به على بن أبى طالب (علیه السّلام) فرمودند: يا على بگو «اللهم اجعل لى عندك عهدا و اجعل لى في صدور المؤمنين مودة» پس خدا اين آيه را نازل فرمود. اين حديث در الميزان از «الدر المنثور» نیز نقل شده است. طبرسى فرموده است: درباره آيه اقوالى هست يكى اينكه آيه مخصوص به حضرت امام على (عليه السّلام) است هيچ مؤمنى نيست مگر آنكه در قلبش محبت مولا (عليه السّلام) وجود دارد و اين قول ابن عباس است سپس روايت كشاف را از حضرت باقر (عليه السّلام) نقل كرده است.»(5)

تفسیر البرهان از ابن شهر آشوب چنین نقل نموده است:

«ابن شهر آشوب قال قال أبو روق عن الضحاك و شعبة عن الحكم عن عكرمة و الأعمش عن سعيد بن جبير و العزيزي السجستاني في غريب القرآن عن ابن عمر كلهم عن ابن عباس أنه سئل عن قوله تعالى: سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا فقال: نزلت في علي (عليه السّلام) لأنه ما من مسلم إلا و لعلي (عليه السلام) في قلبه محبة.»(6)

ابن شهر آشوب از أبو روق از ضحاك و شعبة از حكم از عكرمة و اعمش از سعيد بن جبير و عزيزي سجستاني در غريب القرآن از ابن عمر همگی نقل کرده اند از ابن عباس سوال شد درباره این قول خداوند تعالی «سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» گفت: این آیه در شأن حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) نازل شده است و همانا مسلمانی نیست مگر محبت حضرت علی(علیه السّلام) در قلبش باشد.

در تفسیر جامع در باب شأن نزول آیه 96 سوره مبارکه مریم آمده است:

«طبرسى به سند خود از حضرت امام محمد باقر (عليه السّلام) ذيل آيه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» روايت كرده است كه فرمودند: روزى پيغمبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) به حضرت امير المؤمنين (عليه السّلام) فرمودند: از پروردگار خواستم كه براى من در نزد خود عهدى را مقرر بفرماید و دوستى مرا در دلهاى مومنين جايگزين بنماید خداوند اين آيه را نازل فرمود و اين حديث را بيشتر اصحاب حديث از عامه و خاصه و به همين مضمون روايت كرده‏ اند.

ابن مغازلى شافعى به سند خود از ابن عباس روايت كرده اند که گفت روزى پيغمبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) به همراهى على (عليه السّلام) چهار ركعت نماز به جای آوردند سپس دست مبارك را براى دعا به آسمان بلند نمودند و فرمودند پروردگارا به دعائى كه موسى بن عمران در پيشگاه مقدست نموده من كه محمد هستم درخواست مي كنم كه شرح صدرى به من عطا فرما و على را كه از اهل بيت من است وزير من و شريك در نشر و تبليغ احكام من قرار بده و او را پشتيبان من نموده و پشت مرا به وجود على محكم كن كه ناگاه از طرف پروردگار منادى صدا زد كه اى احمد دعاى ترا درباره على اجابت نموديم پس از آن پيغمبر (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) فرمودند: اى على تو نيز دست به دعا بردار و از خداوند بخواه كه براى من نزد خود عهدى مقرر دار و دوستى مرا در قلوب مؤمنين جاى بده. حضرت امام على (عليه السلام) به دستور پيغمبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) دست به دعا برداشتند خداوند این آيه را بر پيغمبر(صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) نازل فرمودند و پيغمبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) آيه را تلاوت نمودند و سرعت اجابت دعاى آن حضرت سبب تعجب گروه مؤمنان شد. پيغمبر اكرم(صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) فرمودند: آيات قرآن چهار قسم است يك جزء آن در شأن ما و اهل بيت ما است و يك جزء در احكام حلال خدا و يك جزء ديگر در محرمات و جزء ديگر آن در فضائل و احكام است.

در كافى از حضرت امام صادق (عليه السلام) روايت شده است که فرمودند مراد از «ودّ» كه خداوند در آيه فوق فرمود «سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» ولاية امير المؤمنين(علیه السّلام) است و از حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) روايت شده است که فرمودند آيه فوق در شأن حضرت امير المؤمنين (علیه السّلام) نازل شده است و مؤمنى نيست مگر آنكه در دل او محبت على (عليه السلام) و اهل بيت او باشد.»(7)

در تفسیر فرات کوفی در تفسیر این آیه چنین آمده است:

فرات قال حدثنا محمد بن أحمد معنعنا عن ابن عباس رضي الله عنه في قوله [تعالى‏] إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قال محبة في قلوب المؤمنين و قال نزلت في [أمير المؤمنين‏] علي بن أبي طالب.(8)

فرات از محمد بن احمد از ابن عباس درباره این سخن خداوند متعال نقل کرده است:درباره محبت در قلوب مومنان است و در شأن حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب (علیه السّلام) نازل شده است.

نقلی در تفسیر البرهان از قول عبدالله بن عباس در تفسیر این آیه آمده است که به شرح ذیل می باشد:

«السيد الرضي في الخصائص بإسناده مرفوعا إلى عبد الله بن العباس (رحمه الله) قال: نزلت هذه الآية في أمير المؤمنين علي بن أبي طالب (عليه السلام) إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قال: محبة في قلوب المؤمنين.»(9)

سید رضی در الخصائص با اسناد او که مرفوعا به عبد الله بن عباس (رحمه الله) می رسد نقل کرده است: این آیه در شأن حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب (علیه السّلام) نازل شده است. می گوید در «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» منظور محبت در قلبهای مومنان است.

در اصول کافی نیز در تفسیر این آیه در بخشی از حدیثی از حضرت امام صادق (علیه السّلام) نقل شده است:«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قَالَ وَلَايَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ هِيَ الْوُدُّ الَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده ‏اند به زودى خداى‏ رحمان براى آنان محبتى در دلها قرار مى ‏دهد.‏» حضرت فرمودند ولایت امیرالمومنین (علیه السّلام) آن محبتی است که خدای تعالی فرموده است.(10)

در حدیث دیگری در تفسیر البرهان از حضرت امام صادق(علیه السّلام) چنین نقل شده است:

شرف الدين النجفي قال علي بن إبراهيم روى فضالة بن أيوب عن أبان بن عثمان عن أبي حمزة الثمالي عن أبي جعفر (عليه السلام) في قوله إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قال: «آمنوا بأميرالمؤمنين (عليه السلام) و عملوا الصالحات بعد المعرفة»(11)

شرف الدين نجفي از علي بن ابراهيم از فضالة بن أيوب از أبان بن عثمان از أبوحمزه ثمالي نقل کردند که حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) درباره آیه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» فرمودند: ایمان آوردن به [ولایت] حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و انجام اعمال صالح بعد از این معرفت است.

در تفسير نور الثقلين نیز تفسیر این آیه نقل شده است «ولاية أمير المؤمنين (عليه السّلام) هي الود الذي ذكره الله عز و جل: ولایت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) همان محبتی است که خداوند عزّ و جلّ آن را ذکر فرموده اند.»(12)

اما در تفسیر عامّه نیز شأن نزول این آیه درباره حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) ذکر شده است:

«ثعلبى در تفسير خود گفته است: يعنى ايشان را خدا دوست مى ‏دارد و دوستى ايشان را در دل مؤمنان اهل آسمانها و زمينها مى ‏اندازد. پس به سند خود از براء بن عازب روايت نموده است كه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله) به حضرت امام علی (علیه السّلام) خطاب كردند كه بگو خداوند براى من نزد خود عهدى و در سينه‏ هاى مؤمنان مودت و محبتى قرار داده است، حق تعالى اين آيه نازل فرمودند. حافظ ابو نعيم همين روايت را در كتاب «ما نزل القرآن فى على» به اسناد خود از براء بن عازب روايت نموده است.

2. ابن المغازلى در مناقب از ابن عباس حدیثی را نقل می کند که در پایان حدیث آمده است:

پس حضرت پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلّم) فرمودند: يا ابا الحسن دست خود را بلند كن و خدا را بخوان و درخواست كن تا عطاء فرمايد. حضرت اميرالمومنین (علیه السّلام) دست به دعا برداشتند و فرمودند: خدايا براى من قرار ده نزد خود عهد و دوستى. این آيه شريفه نازل شد و حضرت رسول(صلی الله علیه و اله) برای اصحاب تلاوت نمودند، پس اصحاب بسیار تعجب نمودند. حضرت فرمودند: از چه تعجب می كنيد؟ قرآن چهار بخش است: بخشی در به طور خاص در شأن ما اهل بيت است و بخشی درباره حلال، بخشی درباره حرام و بخشی درباره فضايل و احكام. قسم به خدا یعنی بهترین و نفیسترین آیه ‌های قرآن در شأن ما نازل شده است.

3. نيشابورى در تفسير خود، ابن مردويه در مناقب، سجستانى در غرايب القرآن، طبرى در خصايص، ابن حجر در صواعق همگی نقل نموده ‏اند كه اين آيه در شأن حضرت امام على (عليه السّلام) نازل شده است.»(13)

در کتاب شواهد التنزيل لقواعد التفضيل در این باب که شأن نزول آیه 96 سوره مبارکه مریم درباره حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) است به روایت راویانی مشهوری استناد نموده است که از آن جمله می توان به البراء بن عازب‏، أبو رافع خادم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)‏، روايت امام‏ الباقر(علیه السّلام)، روايت ابن عباس‏، أبو سعيد الخدري‏ و محمد بن علي بن حنفية اشاره کرد که در این مجال به سه نقل بسنده می نماییم:

روایت حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) درباره تفسیر این آیه

«رواية [الإمام‏] الباقر (ع):أخبرنا أبو نصر المفسر قال أخبرنا أبو الحسين بن عبدة قال أخبرنا إبراهيم بن علي قال أخبرنا يحيى بن يحيى قال أخبرنا عبد الكريم بن يعفور أبو يعقوب عن جابر عن محمد بن علي قال قال رسول الله (ص): يا علي أ لا أعلمك قل اللهم اجعل لي عندك عهدا و اجعل لي عندك ودا. فنزلت هذه الآية إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»(14)

أبو نصر المفسر از أبو حسين بن عبدة از إبراهيم بن علي از يحيى بن يحيى از عبد الكريم بن يعفور أبو يعقوب از جابر از محمد بن علي (علیه السّلام) نقل کرده اند که رسول الله (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) فرمودند يا علي آیا ترا آگاه نکنم؟ بگو خدایا برای من در نزد خود عهد و محبتی قرار بده پس این آیه نازل شد: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»

نقل سعید بن جبیر از ابن عباس

سعيد بن جبير عن ابن عباس أخبرنا أبو بكر السكري قال أخبرنا أبو بكر بن المقرئ قال حدثنا محمد بن أيوب بن مسكان في مسجد بيت المقدس قال حدثنا عبد السلام بن عبيد بن أبي فروة الكندي البصري قال حدثنا قطبة بن العلاء عن الأعمش عن سعيد بن جبير عن ابن عباس في قوله تعالى سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قال: حب علي بن أبي طالب في قلب كل مؤمن.(15)

سعید بن جبیر به نقل از ابن عباس درباره این آیه خداوند متعال «سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» گفته است: در قلب هر مومن محبت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) وجود دارد.

نقل محمد بن حنفیه درباره این آیه

«أخبرنا أبو الحسن محمد بن أحمد بن [محمد بن أحمد بن‏] رزق البغدادي كتابة منها قال حدثنا أبو عمر محمد بن عبد الواحد الزاهد [أخبرنا] محمد بن عثمان العبسي [أخبرنا] جندل بن والق [أخبرنا] مندل بن علي [أخبرنا] إسماعيل بن سلمان قال حدثني أبو عمر مولى بشر بن عاصم عن محمد بن الحنفية في قوله تعالى سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قال: لا تلقى مؤمنا إلا و في قلبه مودة لعلي و ذريته.(16)

أبو الحسن محمد بن أحمد بن [محمد بن أحمد بن‏] رزق البغدادي با  اسنادی از محمد بن الحنفية

نقل کرده است که درباره این سخن خدای متعال «سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا » گفت: مومنی را نمی بینی مگر اینکه در قلبش دوستی حضرت علی (علیه السّلام) و فرزندان ایشان باشد.

در تفسیر البرهان به نقل از عامه شأن نزول آیه نود و ششم سوره مبارکه مریم چنین نقل شده است:

«و من طريق المخالفين ما رواه موفق بن أحمد في كتاب فضائل أمير المؤمنين (عليه السلام) قال قوله تعالى إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قال ابن عباس: هو علي بن أبي طالب (عليه السلام).»(17)

از سوی مخالفین طبق نقل موفق بن احمد در کتاب فضائل امیرالمومنین (علیه السّلام) نقل ابن عباس درباره این سخن خداوند متعال «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» گوید: او علی بن ابی طالب (علیه السّلام) است.

(1)ر.ک. البرهان في تفسير القرآن، جلد‏3، صفحه 740 – 739 -  تفسير أحسن الحديث، جلد‏6، صفحه 363

(2) البرهان في تفسير القرآن، جلد‏3، صفحه 738

(3)البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 739  738 –

(4) تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد ‏8، صفحه 277

(5) تفسير أحسن الحديث، جلد ‏6، صفحه 363

(6) البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 738

(7) تفسير جامع، جلد ‏4، صفحه 272

(8) تفسير فرات الكوفي، صفحه 248

(9) البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 738

(10) الکافی، جلد1، صفحه 431

(11)البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 738

(12) تفسير نور الثقلين، جلد ‏3، صفحه 363

(13) تفسير اثنا عشري، جلد ‏8، صفحه 234 – 232

(14)شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، جلد‏1، صفحه 469

(15) شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، جلد1 ‏، صفحه 473

(16) شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، جلد‏1، صفحه 474

(17) البرهان في تفسير القرآن، جلد ‏3، صفحه 739

منابع

- قرآن کریم

- البرهان فى تفسير القرآن‏، سيد هاشم بحرانى، تهران،‏‏ بنياد بعثت‏، 1416 ق‏.

- تفسير اثنا عشرى،‏ حسين بن احمد حسينى شاه عبدالعظيمى، تهران،‏ ميقات،‏1363ش‏.

- تفسير احسن الحديث‏، سيد على اكبر قرشى، تهران، ‏ بنياد بعثت،1377ش.

- تفسير جامع‏، سید محمد ابراهیم بروجردى، ‏تهران، صدر، 1366ش.

- تفسير فرات الكوفى‏، ابوالقاسم فرات بن ابراهيم فرات كوفى ‏، تحقيق محمد كاظم محمودى، ‏تهران‏، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏، 1410 ق‏.

- تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب‏، محمد بن محمدرضا قمى مشهدى، تهران، ‏ وزارت ارشاد اسلامى، ‏1368

- تفسير نور الثقلين،‏ عبد على بن جمعه‏ عروسى حويزى، تحقيق: سيد هاشم رسولى محلاتى‏، قم‏، انتشارات اسماعيليان، 1415 ق.‏

- شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، عبيد الله بن عبد الله‏ حسكاني، مترجم احمد روحانى‏، قم‏، دار الهدى‏، 1380 ش‏.

- الكافي، محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ چهارم، 1407ق.