مبارزه و شهادت پسران حضرت امام حسن (علیه السّلام) در واقعه کربلا
درباره تعداد پسران حضرت امام حسن (علیه السّلام) که در رکاب حضرت سیدالشهداء (علیه السّلام) در دشت کربلا به شهادت رسیدند، نقلهای متفاوتی ذکر شده است. برخی منابع به شهادت سه پسر و منابع مختلف تا شهادت هفت پسر از پسران حضرت امام حسن مجتبی (علیه السّلام) را بیان نموده اند. در مقاله ای به تفضیل به شرح رشادتها و دلاوریهای پسران حضرت امام حسن (علیه السّلام) پرداخته ایم. در این مجال در سلسله مقالات چگونگی شهادت بنی هاشم در دشت کربلا به طور خلاصه به چگونگی مبارزه و شهادت پسران حضرت امام حسن (علیه السّلام) در واقعه کربلا می پردازیم.
در زیارت شهدای کربلا صادر شده از ناحیه مقدسه بر سه فرزند حضرت امام حسن (علیه السّلام) ابوبکر، عبدالله و قاسم (رضوان الله علیهم) اینگونه سلام داده شده است:
«السَّلَامُ عَلَى أَبِي بَكْرِ بْنِ الْحَسَنِ الزَّكِيِّ الْوَلِيِّ الْمَرْمِيِّ بِالسَّهْمِ الرَّدِيِّ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُقْبَةَ الْغَنَوِيَّ السَّلَامُ عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الزَّكِيِّ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ رَامِيَهُ حَرْمَلَةَ بْنَ كَاهِلٍ الْأَسَدِيَّ السَّلَامُ عَلَى الْقَاسِمِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْمَضْرُوبِ عَلَى هَامَتِهِ الْمَسْلُوبِ لَامَتُهُ حِينَ نَادَى الْحُسَيْنَ عَمَّهُ فَجَلَا عَلَيْهِ عَمُّهُ كَالصَّقْرِ وَ هُوَ يَفْحَصُ بِرِجْلَيْهِ التُّرَابَ وَ الْحُسَيْنُ يَقُولُ بُعْداً لِقَوْمٍ قَتَلُوكَ وَ مَنْ خَصْمُهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ جَدُّكَ وَ أَبُوكَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ اللَّهِ عَلَى عَمِّكَ أَنْ تَدْعُوَهُ فَلَا يُجِيبَكَ أَوْ أَنْ يُجِيبَكَ وَ أَنْتَ قَتِيلٌ جَدِيلٌ فَلَا يَنْفَعَكَ هَذَا وَ اللَّهِ يَوْمٌ كَثُرَ وَاتِرُهُ وَ قَلَّ نَاصِرُهُ جَعَلَنِيَ اللَّهُ مَعَكُمَا يَوْمَ جَمَعَكُمَا وَ بَوَّأَنِي مُبَوَّأَكُمَا وَ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَكَ عُمَرَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُرْوَةَ بْنِ نُفَيْلٍ الْأَزْدِيَّ وَ أَصْلَاهُ جَحِيماً وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً أَلِيماً»(1)
مقتل حضرت قاسم (علیه السّلام)
در همه مقاتل از به شهادت رسیدن پسر محبوب حضرت امام حسن (علیه السّلام) در بین خاندان عترت حضرت قاسم (علیهم السّلام) سخن گفته اند که در مقاله ای به صورت مفصل به این واقعه سوزناک پرداخته شده است. در اینجا گزارش کوتاهی از به میدان رفتن ایشان و وقایع به شهادت رسیدن ایشان بازگو می شود.
در برخی مقاتل و کتب تاریخی مادر حضرت قاسم (علیه السّلام) را ام ولد نامبرده اند و در برخی مقاتل نام مادر ایشان رمله ذکر شده است.(2)
در مقاتل و کتب تاریخی حضرت قاسم (علیه السّلام) را نوجوان تازهبالغ وصف کرده اند که حضرت امام حسین (علیه السّلام) به ایشان اذن میدان ندادند و با اصرار و پافشاری بسیاری که نمودند حضرت (علیه السّلام) اجازه دادند که به میدان نبرد بروند:
در مقتل مقرم ذکر شده است که ابتدا ابوبکر بن حسن (رضوان الله علیه) به میدان رفت و به شهادت رسید و پس از او حضرت قاسم (علیه السّلام) به مبارزه شتافت:
«ابو بكر بن حسن بن امير المؤمنين كه عبد اللّه اكبر و مادرش ام ولد است و به او رملة هم گفته مى شد، به میدان شتافت و آنقدر جنگید تا به شهادت رسید.
پس از او برادرش قاسم بيرون آمد در حالى كه به سن بلوغ نرسيده بود. حضرت امام حسين (عليه السّلام) به او نگاه كرد، او را در آغوش كشيد و گريست به او اذن داد و او نمايان شد در حالى كه چهره اش مثل پاره ماه بود، در دست او شمشير، لباس او پيراهن و شلوار و بر پاى او نعلين بود. بند كفش او پاره شد، فرزند پيامبر (صلّى اللّه عليه و آله) ابا داشت كه در ميدان پا برهنه باشد، ايستاد كه بند كفش را محكم كند و اعتنايى به جمعيّت چند هزار نفرى نکرد. در اين حال عمرو بن سعد بن نفيل به سوى او مىرود. حميد بن مسلم مى گويد: از اين پسر چه مى خواهى؟ آيا اينان كه مى بينى براى تو كافى نيست؟ عمرو مى گويد به خدا قسم بر او سخت مى گيرم برمى گردد و با شمشير بر سر او مى زند بر زمين مى افتد و فرياد مى زند: اى عمو، حضرت امام حسين (عليه السّلام) مثل شير شرزه آمدند، ضربه اى بر عمرو زدند، عمرو دستش را جلو آورد و از آرنج قطع شد. فرياد بلندى زد و لشكر ابن سعد براى نجات او حمله ور شدند و عمرو زير سم اسبان به هلاكت رسید.»(3)
در اکثر مقاتل به هلاکت سى و پنج نفر از دشمنان به دست حضرت قاسم (علیه السّلام) با همان خردی سن و سال اشاره شده است.(4)
مقتل ابوبکر بن حسن(رضوان الله علیه)
طبق نقل مقرم ابو بكر بن حسن (رضوان الله علیه) عبدالله اکبر نام داشت و مادر ام ولد بود که به نام رمله خوانده می شد.(5)
ابو بكر بن الحسن (رضوان الله علیه) كه مادرش امّ ولد بوده و با جناب قاسم (عليه السّلام) برادر پدر مادرى بود.(6)
«ابو الفرج شهادت ابو بکر بن حسن (رضوان الله علیه) را پيش از حضرت قاسم (علیه السّلام) ذکر می کند ولى طبرى و جزرى و شيخ مفيد و ديگران شهادت او را بعد از حضرت قاسم (علیه السّلام) ذكر كرده اند. و اللّه العالم.» (7)
طبرسی در اعلام الوری پس از شهادت حضرت قاسم (علیه السّلام) و عبدالله بن حسین (علیه السّلام) در آغوش حضرت سیدالشهداء (علیه السّلام) از تیر اندازی عبد اللّه بن عقبة الغنوي به سوی ابوبکر بن حسن (رضوان الله علیه) و به شهادت رسیدن ایشان گزارش داده است.(8)
حضرت امام باقر (علیه السّلام) نیز قاتل ابوبکر بن حسن (رضوان الله علیه) را عقبه الغنوی نام برده اند: «و في حديث عمرو بن شمر عن جابر عن أبي جعفر: أن عقبة الغنوي قتله.»(9)
و اکثر مقاتل از شهادت قاتل ابوبکر بن حسن (رضوان الله علیه) عبدالله بن عقبه الغنوی ذکر کرده اند.(10)
مؤلّف منتهى الآمال گويد كه ديدم در بعض مشجّرات نوشته بود: ابو بكر بن الحسن بن على بن ابى طالب (رضوان الله علیه) در طفّ شهيد گشت و عقبى براى او نبود و حضرت امام حسين (عليه السّلام) دخترش سكينه را به او تزويج نموده بود و خون او در بنى غنّى است.(11)
عبدالله بن حسن (رضوان الله علیه)
در بیشتر مقاتل از ایشان به عنوان نوجوانی یاد می شود که حدود یازده سال داشت و پس از تنها ماندن حضرت سیدالشهداء (علیه السّلام) در میدان و احاطه نمودن لشکریان حضرت (علیه السّلام) را، به نقل لهوف پس از ضربت زدن بر سر حضرت امام حسین (علیه السّلام)، او برخلاف تلاشهای حضرت زينب (عليها السّلام) خود را به میدان نزد عموی خویش رسانید در همین موقع بحر بن كعب شمشير را بالا برد كه بر حضرت امام حسین (علیه السّلام) فرود آورد وی خود را سپر عموی خویش نمود و دستش قطع شد. حضرت (علیه السّلام) او را به صبر فراخواند و حرملة بن كاهل تيرى زد و او را در دامان عمويش به شهادت رساند.(12)
حضرت امام حسین (علیه السّلام) در دعوت برادرزاده خود به صبر و نفرین آن قوم عنود کافر چنین فرمودند:
«و قال: يا ابن أخي اصبر على ما نزل بك و احتسب في ذلك الخير فإن اللّه تعالى يلحقك بآبائك الصالحين و رفع يديه قائلا: اللهم إن متعتهم إلى حين ففرقهم تفريقا و اجعلهم طرائق قددا و لا ترض الولاة عنهم أبدا فإنهم دعونا لينصرونا ثم عدوا علينا يقاتلونا و رمى الغلام حرملة بن كاهل بسهم فذبحه و هو في حجر عمه.»(13)
«فرزند برادر، بر اين بلا صبور باش و بدان كه براى تو خير است، خداى تعالى تو را به پدران شايسته ات، ملحق خواهد كرد آنگاه دستهاى خود را بلند كرد و فرمود: خدايا اگر تا الان به آنها مهلت دادى پس آنها را متفرّق كن و واليان را هرگز از آنان راضى مدار، اينان ما را دعوت كردند تا يارى كنند آنگاه به جنگ با ما برخاستند. حرملة بن كاهل تيرى به اين پسر می زند و او را در دامان عمويش ذبح می نماید.»(14)
در بعضی مقاتل از به شهادت رسیدن دو عبدالله بن حسن یاد شده است. یک عبدالله بن حسن که به نقل برخی مقاتل بعد از حضرت قاسم (علیه السّلام) به میدان رفت و دیگری کودک عبدالله نامی که در هنگامی که حضرت سیدالشهدا (علیه السّلام) مورد محاصره دشمن قرار گرفت جهت یاری عموی خویش از خیمگاه به قتلگاه شتافت.
از بین مقاتل و کتب تاریخی ای که نگارنده در باب شهادت عبدالله بن حسن (رضوان الله علیه) دیده است؛ کتابهای منتهى الآمال، مناقب آل ابیطالب (علیهم السلام) (15) بحار الأنوار (16) جلاء العيون(17) و قمقام زخار و صمصام بتار(18) از به شهادت رسیدن عبدالله بن حسن (رضوان الله علیه) در میدان جنگ پس از به درک واصل کردن چهارده تن از دشمنان به دست هاني بن ثبيت حضرمي (لعنه الله علیه) گزارش شده است.
در منتهی الامال مقتل عبدالله بن حسن (رضوان الله علیه) در میدان نبرد چنین آمده است:
«قال بعض أرباب المقاتل انّه: خرج عبد اللّه بن الحسن بعد مقتل القاسم (عليه السّلام) و هو يقول:
ان تنكروني فـانـا ابـن حـيدرة ضرغام آجام و ليث قسورة
على الاعادي مثل ريح صرصرة أكيلكم بالسيف كيل السّندرة
فقتل أربعة عشر رجلا و قتله هاني بن ثبيت الحضرمي فاسود وجهه. (19)
بعضى از ارباب مقاتل گفته اند كه بعد از شهادت حضرت قاسم (عليه السّلام) به سوى ميدان عبداللّه بن الحسن (رضوان الله علیه) بيرون شد و چنین رجز خواند:
ان تنكرونى فانا ابن حيدره ضرغام آجام و ليث قسوره
على الاعادى مثل ريح صرصرة اكيلكم بالسّيف كيل السندرة
و حمله كرد و چهارده تن را به خاك هلاك افكند پس هانى بن ثبيت حضرمى (لعنه الله علیه) بر وى تاخت و او را به شهادت رساند.
و ابو الفرج گفته است: حضرت ابو جعفر امام محمد باقر(عليه السّلام) فرمودند كه حرملة بن كاهل اسدى او را به قتل رسانيد.(20)
مقتل عمرو بن حسن(رضوان الله علیه)
برخی مقاتل و کتب تاریخی مثل تذکرة الخواص، تاريخ الطّبري و مع الرکب الحسیني عمرو بن حسن (رضوان الله علیه) را از بازماندگان واقعه عاشورا ذکر نموده اند که به علت خردسالی وی را به شهادت نرساندند و بعد از واقعه کربلا با ديگران روانه شام شد.(21)
به قولی عمرو بن حسن از شهدای کربلا نامبرده می شود مثلا خوارزمی در مقتل خود او را جزء شهدای طف به شمار آورده است.(22)
مقتل احمد بن الحسن (رضوان الله علیه)
در برخی منابع از به میدان رفتن احمد بن حسن (رضوان الله علیه) پس از حضرت قاسم (علیه السّلام) سخن رفته است.
محمد بن مسلم بن قتیبه در کتاب «معارف» به روایت حسین بن حسن در کتاب «تاریخ خمیس» احمد بن حسن (رضوان الله علیه) با خواهرانش ام الحسن و ام الخیر و مادرشان ام بشر دختر ابومسعود انصاری همراه حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) از مدینه به مکه و از آنجا به کربلا رفتند.
در شرح مبارزه و به شهادت رسیدن او در ذخیرة الدارین، دمعه الساکبه و محن الابرار آمده است که به میدان رفت و با شجاعت جنگید و هشتاد نفر و به قولی شصت نفر را به دوزخ فرستاد و در نهایت عطش به سوی حضرت امام حسین (علیه السّلام) برگشت و درخواست آب نمود. حضرت (علیه السّلام) به او فرمودند: «اى فرزند برادر گرامیم، اندك زمانى بر عطش و تشنگى صبر و تحمّل نما تا اينكه با جدّ بزرگوار خود حضرت رسول خدا (صلى الله عليه و آله) ملاقات نمايى، تو را به جرعه آبى سيراب نمايد كه هرگز بعد از آشاميدن وى تشنه نشوى.»
به میدان برگشت و به نبرد ادامه داد تا زخمها و جراحات کاری برداشت و جماعت زیادی به سوی او حمله ور شدند و او را به شهادت رساندند در حالی که مادر و خواهرانش او را می دیدند.(23)
شهادت بشر بن الحسن (عليه السّلام)
از شهادت بشر بن حسن فرزند گرامی حضرت امام حسن (علیه السّلام) در مناقب ابن شهر آشوب، جلد چهل و پنجم بحار الانوار علامه مجلسی و العوالم بحرانی سخن به میان آمده است.(24)
حسن مثنی (رضوان الله علیه) بازمانده کربلا
حسن بن حسن معروف به حسن مثنی (رضوان الله علیه) كه مادرش خوله دختر منظور بن ريان فزارى بود در واقعه عاشورا دلاورانه جنگید و زخمهای کاری برداشت. در برخی مقاتل آمده است که هجده زخم برداشت. بیهوش بر زمین افتاد و در هنگام بریدن سرهای شهدا (رضوان الله علیهم) او را زنده یافتند. اسماء بن خارجه او را از ميان اسيران خارج كرد و ماجرا را برای عمر بن سعد (لعنه الله علیه) گفت. عمر بن سعد (لعنه الله علیه) پسر خواهر اسماء را بر او بخشيد. وی بهبودی یافت ولی دست راستش قطع شد و به مدینه بازگشت.(25)
در برخی نقلها ذکر شده است که عبدالملک مروان به این دلیل که یاد واقعه کربلا را زنده نگه می داشت و آن فجایع را برای همگان بیان می نمود، وی را در سی و پنج سالگي مسموم کرد و به شهادت رساند.(26)
در بحارالانوار ذکر شده است که او همسر فاطمه دختر حضرت امام حسين (عليه السّلام) بود.(27)
برخی از منابع علت زنده ماندن او از واقعه عاشورا را به علت خردسالی وی دانسته اند که طبق نقلهای مطرح شده صحیح نیست.(28)
پی نوشتها
(1) إقبال الأعمال، جلد 2، صفحه 575 – 574 - المزار الكبير، صفحه 488 – 487 - بحار الأنوار، جلد45، صفحه 66 – 65
(2)شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار، جلد۳، صفحه ۱۷۹ - سلحشوران طف، صفحه ۸۹
(3)ترجمه مقتل مقرم، صفحه 177- 176
(4) منتهى الآمال، جلد2، صفحه 874 - شرح غم حسین علیه السّلام، صفحه ۱۵۰
(5) ترجمه مقتل مقرم، صفحه 177
(6) منتهى الآمال، جلد2، صفحه 877
(7) در کربلا چه گذشت؟، صفحه ۴۰۸
(8) إعلام الورى بأعلام الهدى، صفحه 248 – 247 - زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام (ترجمه إعلام الورى)، صفحه 347
(9) مقاتل الطالبیین، صفحه ۹۲ - در کربلا چه گذشت؟، صفحه ۴۰۸ - مع الرکب الحسیني من المدینة إلی المدینة، جلد۴، صفحه ۳۸۳
(10) وقعة الطف، صفحه ۲۴۸ - تسمیة من قتل مع الحسین (علیه السّلام)، صفحه ۱۵۰ - محن الأبرار، صفحه ۹۳۹ - إبصار العين في أنصار الحسين (علیه السّلام)، صفحه ۷۱
(11) منتهى الآمال، جلد2، صفحه 877
(12) اللهوف على قتلى الطفوف، صفحه 122- 121- مقتل الحسين(ع) المقرم، صفحه 295 – 294
(13) مقتل الحسين(ع) مقرم، صفحه 295 – 294
(14)ترجمه مقتل مقرم، صفحه190 189-
(15)مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، جلد4، صفحه 106
(16)بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 36
(17)جلاء العيون، صفحه 676
(18)قمقام زخار و صمصام بتار، صفحه ۵۰۶
(19) منتهی الآمال في تواريخ النبي و الآل (صلوات الله و سلامه علیهم) عربی، جلد ۱، صفحه ۶۸۲
(20) ترجمه منتهى الآمال، جلد 2، صفحه 876
(21) تذکرة الخواص، جلد2، صفحه 178 - مع الرکب الحسیني من المدینة إلی المدینة، صفحه 384 - تاريخ الطبري، جلد4، صفحه ٤٦٩
(22)مقتل الحسین علیه السّلام خوارزمی، جلد۲، صفحه ۵۳
(23) ذخیرة الدارین، صفحه ۳۱۲ - الدمعة الساکبة، جلد۴، صفحه ۳۱۸ - محن الأبرار، صفحه 942 - 941
(24) موسوعة الامام الحسين (عليهالسلام)، جلد4، صفحه 173 به نقل از ابن شهر آشوب، المناقب، جلد 4، 113- 112- بحار الأنوار، جلد 45، صفحه 63 - العوالم، جلد 17، صفحه 343
(25) بحار الأنوار، جلد 44، صفحه 167- زندگانى دوازده امام عليهم السلام، صفحه 609 - مقتل الحسین(علیه السّلام) مقرم، صفحه ۳۲۱ - 320- ترجمه مقتل مقرم، صفحه 209- زندگانى حضرت امام حسين عليه السلام، جلد 3، صفحه 305
(26) بحار الأنوار، جلد 44، صفحه 167- حقایق پنهان، صفحه 361 – 360
(27) بحار الأنوار، جلد 44، صفحه 167- زندگانى حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام (ترجمه جلد 44 بحار الأنوار)، صفحه 179
(28) تاريخ الطبري، جلد5، صفحه ٤٦٩ - تذکرة الخواص، جلد2، صفحه 178
منابع
- إبصار العين في أنصار الحسين علیه السلام، محمد سماوی، قم، مرکز الدراسات الإسلامية لممثلية الولي الفقية في حرس الثورة الإسلامية، 1377 ش.
- إعلام الورى بأعلام الهدى، فضل بن حسن طبرسى، تهران، 1390 ق.
- بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، بيروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، 1403ق.
- تاريخ طبرى (تاريخ الأمم و الملوك)، محمد بن جرير طبرى، تحقيق محمد أبو الفضل ابراهيم، بيروت، دارالتراث، 1387/1967
- تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمة، یوسف بن قزاوغلی ابن‌جوزی، محقق: حسین تقی‌زاده، قم، المجمع العالمي لاهل البيت عليهم السلام، مرکز الطباعة و النشر، ۱۴۲۶ق.
- تسمیة من قتل مع الحسین علیه السلام، فضیل ابن رسان، قم، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، 1406ق.
- جلاء العیون، محمد باقر مجلسی، قم، سرور، 1382ش.
- حقایق پنهان، احمد زمانی، قم، بوستان کتاب، 1381
- در كربلا چه گذشت (ترجمه نفس المهموم)، شيخ عباس قمى، مترجم محمد باقر كمره اى، قم، مسجد جمكران، 1381 ش.
- الدمعه الساکبه فی الاحوال النبی(ص) و العتره الطاهره، محمد باقر بن عبدالکریم بهبهانی، منامه، مکتبه العلوم العامه، 1408
- زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام (ترجمه إعلام الورى)، فضل بن حسن طبرسى، تهران، اسلاميه، چاپ اول، 1390ق.
- زندگانى حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام (ترجمه جلد 44 بحار الأنوار)، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، مترجم محمد جواد نجفى، تهران، اسلاميه، 1362 ش.
- زندگانى حضرت امام حسين عليه السلام، باقر شريف قرشى، سيد حسين محفوظى اهوازى، قم، بنياد معارف اسلامى، 1422ق.
- زندگانى دوازده امام عليهم السلام(ترجمه)، هاشم معروف الحسنى، مترجم: محمد مقدس، تهران، اميركبير،1382 ش.
- سلحشوران طف (إبصار العين في أنصار الحسين عليه السلام)، نويسنده: شيخ محمد بن طاهر سماوى، مترجم: عباس جلالى، قم، زائر، 1381
- شرح حال و فضائل خاندان نبوت، سبط بن جوزى، مترجم محمدرضا عطائى، مشهد، آستان قدس رضوى، 1379 ش.
- شرح غم حسین (علیه السّلام)، موفق بن احمد اخطب خوارزمی، مترجم مصطفی صادقی، قم، مسجد مقدس جمکران، 1388
- الطبقات الکبری، محمد بن سعد ابن سعد، عربستان، مکتبة الصدیق، 1414ق.
- قمقام زخار و صمصام بتار، فرهاد میرزا قاجار، تهران، کتابچی، 1386ش.
- اللهوف على قتلى الطفوف، على بن موسى ابن طاووس،ترجمه احمد فهرى زنجانى، تهران، جهان، چاپ: اول، 1348 ش.
- محن الأبرار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، تهران، آرام دل،1389ش.
- المزار الكبير، محمد بن جعفر ابن مشهدى،قم،دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ: اول، 1419 ق.
- مع الرکب الحسیني من المدینة إلی المدینة، علی شاوی، قم، تحسين، 1386ش.
- مقاتل الطالبیین، علی بن حسین ابو الفرج اصفهانی، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1419ق.
- مقتل الحسین علیه السلام، عبدالرزاق مقرم، بیروت، مؤسسة الخرسان للمطبوعات، 1426ق.
- مقتل الحسین علیه السلام، موفق بن احمد اخطب خوارزم، قم، أنوار الهدی، 1381ش.
- مقتل الحسين عليه السلام مقرم(ترجمه)، عبد الرزاق مقرّم، مترجم محمد مهدى عزيز الهى كرمانى، قم، نويد اسلام، 1381ش.
- مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى، 4جلد، قم، علامه، چاپ: اول، 1379 ق.
- منتهى الآمال فى تواريخ النبى و الآل عليهم السلام (عربي)، شيخ عباس قمى، قم، جامعه مدرسين (موسسه النشر الاسلامى)، 1422 ق.
- منتهى الآمال فى تواريخ النبى و الآل عليهم السلام (فارسى)، شيخ عباس قمى، قم، دليل، 1379ش.
- موسوعة الامام الحسين(عليهالسلام)، گروهی از نویسندگان، تهران، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی دفتر انتشارات کمک آموزشی، 1378
- وقعة الطف، لوط بن یحیی ابومخنف، قم، مؤسسة النشر الإسلامي، 1417ق.
اترك تعليق