این نوشتار درصدد تبیین فضایل حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در آیات قرآن است که رسول الله (صلی الله علیه و آله) در روز عید غدیر خم در خطبۀ غدیر برای مردم خواندند و به تفسیر آن پرداختند.
آیات موجود در خطبۀ غدیر محورهای مختلفی دارد که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مجموعۀ این بیانات را برای اثبات جانشینی و امامت حضرت امیرالمومنین علی (علیه السّلام) برای مردم غیر معاند کافی دانستند.
هر چند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فضایل بی انتهای حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را بیش از گنجایش این خطبه می دانستند و در انتهای خطبه فرمودند فضایل حضرت علی بن ابی طالب(علیه السّلام) تنها به این آیات قرآن محدود نمی شود که مطرح شد همچنان آیاتی در فضایل او ناگفته باقی مانده است.
رسول الله (صلی الله علیه و آله) آیاتی را در فضایل مولی الموحدین (علیه السّلام) انتخاب فرمودند که هم مشتمل بر دستور خداوندی مبنی بر ابلاغ امامت و جانشینی به ایشان بود و هم شایستگی امیرالمومنین (علیه السّلام) را برای این منصب اثبات می کرد.
در این مجال سعی شده است با مراجعه به منابع تفسیری، به احادیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السّلام) در شأن نزول آیات مربوط به فضایل حضرت امیرالمومنین(علیه السّلام) و تفسیر آیات مشتمل بر فضایل ایشان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در هنگام نزول آیات برای اصحاب تبیین می کردند؛ تصریح شود.
«خطبه غدیر شامل صد آیه از قرآن است که در بیست و سه سال رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بر ایشان نازل گشته است. شأن نزول و تفسیر آیاتی که دربارۀ فضایل حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) است به طور صریح توسط رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای مردم شرح شد تا حجت بر حاضران و کسانی که این خبر به آنها می رسد، تمام شود و این مسئولیت بر عهدۀ حاضران قرار گرفت که این پیام مهم و سرنوشت ساز را به دیگر مسلمانان برسانند.»(1)
آیات موجود درخطبه غدیر بر چند محور استوار است:
1. آیاتی در حمد و ثنای الهی
2.آیاتی دربارۀ لزوم ابلاغ امامت و جانشینی مولای متقیان علی بن ابیطالب (ع) است.
3. آیاتی در فضایل و مناقبت حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب (ع)
4.آیاتی در وصف منافقین و کارشکنی آنان
5.آیاتی مربوط به قطعی بودن عذاب الهی برای معاندان و کافران
6. آیاتی با این مضمون که اگر همۀ روی زمین کافر شوند، ضرری به خداوند نمیرسد.
7. آیاتی که به پیمانهای پیامبر در زمانهای مختلف رسالت با مسلمانان اشاره دارد.(2)
در این مجال به ترتیب از ابتدای خطبه غدیر به بررسی آیاتی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در فضیلت حضرت امام علی (علیه السّلام) در خطبه غدیر ایراد فرمودند تا امامت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را ابلاغ و شایستگی ایشان را برای این منصب اثبات فرمایند؛ می پردازیم:
«مَعاشِرَالنّاسِ، ما قَصَّرْتُ فی تَبْلیغِ ما أَنْزَلَ الله تَعالی إِلَی، وَ أَنَا أُبَیِّنُ لَکُمْ سَبَبَ هذِهِ الْآیَةِ: إِنَّ جَبْرئیلَ هَبَطَ إِلَی مِراراً ثَلاثاً یَأْمُرُنی عَنِ السَّلامِ رَبّی وَ هُوالسَّلامُ أَنْ أَقُومَ فی هذَا الْمَشْهَدِ فَأُعْلِمَ کُلَّ أَبْیَضَ وَأَسْوَدَ: «أَنَّ عَلِی بْنَ أَبی طالِبٍ أَخی وَ وَصِیّی وَ خَلیفَتی عَلی أُمَّتی وَالْإِمامُ مِنْ بَعْدی، الَّذی مَحَلُّهُ مِنّی مَحَلُّ هارُونَ مِنْ مُوسی إِلاَّ أَنَّهُ لانَبِی بَعْدی وَهُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدَ الله وَ رَسُولِهِ»(3)
«ای مردم، آنچه بر من فرود آمده است در تبلیغ آن کوتاهی نکرده ام و حال برایتان سبب نزول آیه را بیان می کنم: همانا جبرئیل سه مرتبه بر من نازل شد و از سوی خداوند سلام پروردگارم که تنها او سلام است فرمانی آورد که در این اجتماع به پا خیزم و به هر سفید و سیاهی اعلام کنم: که «علی بن ابی طالب برادر، وصی و جانشین من در میان امّت و امام پس از من است. جایگاه او نسبت به من بسان هارون نسبت به موسی است، جز این که پیامبری پس از من نخواهد بود و او صاحب اختیارتان پس از خدا و رسولش است.»
آیۀ 55 سورۀ مبارکۀ مائده در این فراز از خطبه غدیر
«وَقَدْ أَنْزَلَ الله تَبارَکَ وَ تَعالی عَلیَّ بِذلِکَ آیَةً مِنْ کِتابِهِ هِی: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ» وَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ الَّذی أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ هُوَ راکِعٌ یُریدُ الله عَزَّوَجَلَّ فی کُلِّ حالٍ.
و پروردگارم آیه ای بر من نازل فرموده است که: «همانا ولی و صاحب اختیار شما، خدا و پیامبرش و کسانی هستند که ایمان آورده و نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند. (سوره مبارکه مائده، آیه 55)» و علی بن ابی طالب است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات داده و پیوسته خداوند عزّ و جلّ را قصد می کند.»
آیۀ 55 سورۀ مبارکۀ مائده
«إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»
رسول الله (صلی الله علیه و آله) آیۀ 55 سورۀ مبارکۀ مائده را به طور کامل در خطبه غدیر ذکر کرده اند. در این باره تفاسیر شیعه اتفاق نظر دارند که این آیه دربارۀ حضرت علی (علیه السّلام) نازل شده است و بر اساس این آیه ولایت و سرپرستی مسلمانان بی قید و شرط به حضرت علی (علیه السّلام) تفویض شده است.
در جلد دوم تفسیر البرهان في تفسير القرآن دربارۀ این آیه چنین آمده است:
الطبرسي قيل هم أميرالمؤمنين علي (عليه السلام) و أصحابه حين قاتل من قاتله من الناكثين و القاسطين و المارقين قال و روي ذلك عن عمار و حذيفة و ابن عباس. ثم قال و هو المروي عن أبي جعفر و أبي عبد الله (عليهما السلام) الحسن بن محمد الهاشمي قال حدثني أبي عن أحمد بن عيسى قال حدثني جعفر بن محمد عن أبيه عن جده (عليه السلام) في قوله عز و جل: يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها قال: «لما نزلت إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ اجتمع نفر من أصحاب رسول الله (صلى الله عليه و آله) في مسجد المدينة فقال بعضهم لبعض: ما تقولون في هذه الآية؟ فقال بعضهم: إن كفرنا بهذه الآية نكفر بسائرها و إن آمنا فهذا ذل حين يسلط علينا ابن أبي طالب.
فقالوا: قد علمنا أن محمدا صادق فيما يقول و لكن نتولاه و لن نطيع عليا فيما أمرنا قال فنزلت هذه الآية: يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها يعني يعرفون ولاية علي بن أبي طالب (عليه السلام)، و أكثرهم الكافرون بالولاية.» (4)
کلینی از حسین بن محمد از معلّی بن محمد از احمد بن محمد از حسن بن محمد هاشمی از پدرش از احمد بن عیسی از حضرت امام صادق (علیه السلام) از پدرش از جدّش (علیه السلام) نقل کرده است که درباره آیه «نعمت خدا را می شناسند اما آن را انکار می کنند.» فرمود: وقتی آیه ولایت: «ولیّ شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.» نازل شد، گروهی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مسجد مدینه جمع شدند و به یکدیگر گفتند: درباره این آیه چه می اندیشید؟ گفتند: اگر این آیه را انکار کنیم، به کل قرآن کافر می شویم و اگر به آن ایمان بیاوریم و آن را بپذیریم، باید آن هنگام که علی بن ابی طالب (علیه السلام) بر ما مسلّط شد از او اطاعت کنیم. می دانیم که محمد (صلی الله علیه و آله) هر چه می گوید راست و حقیقت است. ما از او اطاعت می کنیم، اما امر او درباره علی (علیه السلام) را نمی پذیریم. سپس این آیه نازل شد «نعمت خدا را می شناسند» منظور ولایت علی بن ابی طالب (علیه السلام) است «و بیشتر آنان کافر شدند.» یعنی ولایت را انکار می کنند.
آیۀ 12 سورۀ مبارکۀ یس در این فراز از خطبه غدیر
«مَعاشِرَالنّاسِ فضِّلُوهُ. مامِنْ عِلْمٍ إِلاَّ وَقَدْ أَحْصاهُ الله فِیَّ وَ کُلُّ عِلْمٍ عُلِّمْتُ فَقَدْ أَحْصَیْتُهُ فی إِمامِ الْمُتَّقینَ و َما مِنْ عِلْمٍ إِلاّ وَ قَدْ عَلَّمْتُهُ عَلِیّاً وَ هُوَ الْإِمامُ الْمُبینُ الَّذی ذکَرَهُ الله فی سُورَةِ یس«وَ کُلَّ شَیءٍ أَحْصَیْناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ»
ای مردم، او را برتر بدانید. چرا که هیچ علمی نیست مگر آن که خداوند آن را در من جمع کرده است و هر علمی را که آموخته ام در پیشوای پرهیزکاران جمع نمودم و هیچ علمی نیست مگر آنکه به علی آموخته ام. او «امام مبین» است که خداوند در سورۀ یاسین ذکر کرده است: و هر چیزی را در امام مبین جمع کردیم.»
آیۀ 12 سورۀ مبارکۀ یس
«إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ في إِمامٍ مُبينٍ»
قسمتی از آیه 12 سوره مبارکه یس که مربوط به علم امام می باشد، در خطبه غدیر آمده است. رسول الله (صلی الله علیه و آله) در خطبه تاکید می کند که علم امامت نزد علی بن ابیطالب (علیه السّلام) است. درباره این آیه در معانی الاخبار چنین آمده است:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ الصَّائِغُ قَالَ حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ سَلَّامٍ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ الْوَاحِدِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَارِثُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ (ع) قَالَ: لَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) «وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ» قَامَ أَبُوبَكْرٍ وَ عُمَرُ مِنْ مَجْلِسِهِمَا فَقَالا يَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ التَّوْرَاةُ قَالَ لَا قَالا فَهُوَ الْإِنْجِيلُ قَالَ لَا قَالا فَهُوَ الْقُرْآنُ قَالَ لَا قَالَ فَأَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٌّ (ع) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) هُوَ هَذَا إِنَّهُ الْإِمَامُ الَّذِي أَحْصَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِيهِ عِلْمَ كُلِّ شَيْءٍ.(5)
احمد بن محمد بن الصقر الصائغ با اسنادی از ابوجارود از ابوجعفر نقل شده است که حضرت امام باقر (علیه السّلام) از پدرش از قول جدش (علیهم السّلام) فرمودند: «هنگامى كه اين آيه «وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ» نازل شد، ابو بكر و عمر برخاستند و عرض كردند: اى پيامبر، آيا منظور از آن تورات است؟ پیامبر فرمود: خیر، عرض كردند انجيل است؟ فرمود: خیر، عرض كردند: منظور قرآن است؟ فرمود: خیر، در اين حال اميرالمومنین على (علیه السّلام) به سوى پيامبر (صلی الله علیه و آله) آمد، هنگامى كه چشم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر او افتاد فرمود: «هو هذا انه الامام الذى احصى اللَّه تبارك و تعالى فيه علم كل شىء: امام مبين اين مرد است. او است امامى كه خداوند متعال علم همه چيز را در او احصاء فرموده است.» (6)
در تفسير على بن ابراهيم از ابن عباس از خود اميرالمومنین على (علیه السّلام) نيز نقل شده است كه فرمودند: ذكر ابن عباس عن أمير المؤمنين (صلوات الله عليه) أنه قال: «انا و الله الامام المبين أبين الحق من الباطل ورثته من رسول الله صلى الله عليه و آله.»
«به خدا سوگند من امام مبين هستم كه حق را از باطل آشكار مى سازم، اين علم را از رسول خدا به ارث برده و آموخته ام.»(7)
اشاره به مضامین آیۀ 54 سورۀ مبارکۀ مائده در این فراز از خطبه غدیر
«مَعاشِرَالنَّاسِ لاتَضِلُّوا عَنْهُ وَ لاتَنْفِرُوا مِنْهُ وَ لاتَسْتَنْکِفُوا عَنْ وِلایَتِهِ فَهُوَ الَّذی یَهدی إِلَی الْحَقِّ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یُزْهِقُ الْباطِلَ وَ یَنْهی عَنْهُ وَ لاتَأْخُذُهُ فِی الله لَوْمَةُ لائِمٍ. أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالله وَ رَسُولِهِ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی الْایمانِ بی أَحَدٌ و َالَّذی فدی رَسُولَ الله بِنَفْسِهِ وَ الَّذی کانَ مَعَ رَسُولِ الله وَ لاأَحَدَ یَعْبُدُ الله مَعَ رَسُولِهِ مِنَ الرِّجالِ غَیْرُهُ.
أَوَّلُ النّاسِ صَلاةً وَ أَوَّلُ مَنْ عَبَدَالله مَعی. أَمَرْتُهُ عَنِ الله أَنْ یَنامَ فی مَضْجَعی فَفَعَلَ فادِیاً لی بِنَفْسِهِ.
ای مردم از علی به سوی دیگر گمراه نشوید و از او روی برنگردانید و از ولایت او سرباز نزنید و اوست که به حق هدایت نموده و بدان عمل نماید. او باطل را نابود کند و از آن بازدارد. در راه خدا نکوهش نکوهشگران او را از کار باز ندارد. او نخستین مؤمن به خدا و رسول اوست و کسی در ایمان به او سبقت نجسته است و هم او جان خود را فدای رسول الله نموده و با او همراه بوده است تنها اوست که همراه رسول خدا عبادت خداوند می کرد و جز او کسی چنین نبود.
اولین نمازگزار و پرستش کننده خدا به همراه من است. از سوی خداوند به او فرمان دادم تا در بستر من بیارامد و او نیز فرمان برد و پذیرفت که جان خود را فدای من کند.
آیۀ 54 سورۀ مبارکۀ مائده
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ يُجاهِدُونَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ »
رسول الله (صلی الله علیه و آله) قسمتی از آیۀ 54 سورۀ مبارکۀ مائده را در خطبه ذکر کرده اند «از ائمه هدى (عليهم السّلام) روایت شده است که اين آيه در شأن حضرت امير المؤمنين (عليه السّلام) نازل شده كه با اهل بصره قتال نمود و ثعلبى از اعاظم مفسران عامه در تفسير خود گفته است: اين آيه در شأن على بن ابى طالب (عليه السّلام) نزول يافته است.(8) و مؤيد اين است كه آيه متضمن صفاتى است كه اطلاق بر غير آن حضرت و اهل بيت اطهار او سزاوار نيست.»(9)
آیۀ 56 سورۀ مبارکۀ زمر در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَ النَّاسِ، إِنَّهُ جَنْبُ الله الَّذی ذَکَرَ فی کِتابِهِ العَزیزِ فَقالَ تعالی مُخْبِراً عَمَّنْ یُخالِفُهُ «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ الله»
ای مردم، همانا علی همجوار و همسایه خداوند است که در کتاب عزیزش ذکر کرده و دربارۀ ستیزندگان با او فرموده است: «ای دریغا بر آنچه دربارۀ جنب خداوند تفریط و کوتاهی کردم.»
آیۀ 56 سورۀ مبارکۀ زمر
«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ في جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرينَ»
آیه به صورت کامل در خطبه آمده است. در البرهان في تفسير القرآن، روایاتی در شرح این آیه آمده است:
محمد بن يعقوب عن محمد بن يحيى عن محمد بن الحسين عن محمد بن إسماعيل بن بزيع عن عمه حمزة بن بزيع عن علي بن سويد عن أبي الحسن موسى بن جعفر (عليه السلام) في قول الله عز و جل: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ، قال: «جنب الله أميرالمؤمنين (عليه السلام) و كذلك ما كان بعده من الأوصياء بالمكان الرفيع إلى أن ينتهي الأمر إلى آخرهم»(10)
محمد بن یعقوب با اسنادی از علی بن سوید نقل می کند که حضرت امام موسی بن جعفر (علیه السّلام) از قول خدای عزّ و جلّ فرمودند: «ای دریغا بر آنچه دربارۀ جنب خداوند تفریط و کوتاهی کردم.» فرمودند:«جنب الله امیرالمومنین (علیه السّلام) و همچنین برای اوصیای بعد از ایشان در منزلت والا باشد تا امر الهی به آخر برسد.»
محمد بن يعقوب عن محمد بن يحيى عن محمد بن الحسين عن أحمد بن محمد بن أبي نصر عن حسان الجمال قال حدثني هاشم بن أبي عمار الجنبي قال سمعت أمير المؤمنين (عليه السلام) يقول: «أنا عين الله [و أنا يد الله] و أنا جنب الله و أنا باب الله.»(11)
محمد بن یعقوب با اسنادی از هاشم بن ابوعمار جنبی نقل می کند که گفت: از حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) شنیدم که فرمودند: «من چشم و دست خدا و در قرب و جوار الهی و باب درگاه الهی هستم.»
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی در این باره فرمودند:
فِي حَدِيثِ النَّبِيِّ (ص) لِأَبِي ذَرٍّ: يَا أَبَا ذَرٍّ يُؤْتَى بِجَاحِدِ حَقِّ عَلِيٍّ وَ وَلَايَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَصَمَّ وَ أَعْمَى وَ أَبْكَمَ يَتَكَبْكَبُ فِي ظُلُمَاتِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ يُنَادِي مُنَادٍ «يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ و ألقي [يلقى] في عنقه طوق من نار [النار]...»(12)
در حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله) به اباذر: ای اباذر، روز قیامت کسی را که از روی علم، حقِّ علی و ولایتش را انکار کرده است؛ می آورند در حالی که کر و لال و کور است و در تاریکیهای قیامت با صورت به زمین می خورد و می غلتد، منادی (از جانب او) صدا می زند: افسوس بر من كه در اطاعت فرمان خدا (درباره ولایت علی علیه السّلام) كوتاهي كردم و طوقی از آتش به گردنش انداخته می شود.
آیۀ 7 سورۀ مبارکۀ آل عمران در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، تَدَبَّرُوا الْقُرْآنَ وَ افْهَمُوا آیاتِهِ وَانْظُرُوا إِلی مُحْکَماتِهِ وَلاتَتَّبِعوا مُتَشابِهَهُ، فَوَالله لَنْ یُبَیِّنَ لَکُمْ زواجِرَهُ وَلَنْ یُوضِحَ لَکُمْ تَفْسیرَهُ إِلاَّ الَّذی أَنَا آخِذٌ بِیَدِهِ وَمُصْعِدُهُ إِلی وَشائلٌ بِعَضُدِهِ (وَ رافِعُهُ بِیَدَی) وَ مُعْلِمُکُمْ: أَنَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِی مَوْلاهُ، وَ هُوَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ أَخی وَ وَصِیّی وَ مُوالاتُهُ مِنَ الله عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَها عَلَی. اشاره به «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن» «هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب»
ای مردم، در قرآن اندیشه کنید و ژرفی آیات آن را دریابید و بر محکماتش نظر کنید و از متشابهاتش پیروی ننمایید. پس به خدا سوگند که باطنها و تفسیر آن را آشکار نمی کند مگر همین که دست و بازوی او را گرفته و بالا آورده ام و اعلام می دارم هر آن که من سرپرست اویم، این علی سرپرست اوست و او علی بن ابی طالب است؛ برادر و وصی من که سرپرستی و ولایت او حکمی است از سوی خدا که بر من فرستاده شده است.
رسول الله (ص) در این عبارت به دو آیه از آیات قرآن اشاره می فرمایند:
آیۀ 82 سورۀ مبارکۀ نساء
«أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اخْتِلافاً كَثيراً »
پیامبر در خطبۀ غدیر قسمتی از این آیه را آورده اند. مردم را به اندیشه در مفاهیم قرآن فرا می خوانند. زیرا اگر مردم در این آیه و آیات دیگر قرآن تدبر کنند و عناد نورزند با آیاتی که در فضیلت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در قرآن آمده است، ولایت علی بن ابیطالب(علیه السّلام) مشهود است.
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بلافاصله به آیه ای از قرآن اشاره می کند که در وصف راسخان در علم است.
آیۀ 7 سورۀ مبارکۀ آل عمران
«هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ.»
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) این آیه را به طور کامل در خطبه ذکر می فرمایند چون پیام مهمی دارد. سخن از راسخان در علم است که از ایمان محکم برخوردار هستند و علم تاویل آیات متشابه قرآن را خدا به ایشان عطا کرده است. مشخص می شود مردم همواره به رهبری و سرپرستی احتیاج دارند اما آیه تصریح می کند که جز مردم خردمند کسی پند نمیگیرد. تفسير نور الثقلين دربارۀ این آیه به حدیثی از اصول کافی استناد کرده است.
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: «الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ(ع). (13)
حسین بن محمد با اسنادی از عبدالرحمن بن کثیر نقل می کند که حضرت امام صادق (عليه السّلام) فرمودند: راسخون در علم حضرت امير المؤمنين و امامان پس از وى (عليهم السلام) مي باشند.
اشاره به مضمون آیۀ 6 سورۀ مبارکۀ احزاب در این فراز از خطبه غدیر
ثم قال: «ایها النَّاسُ، مَنْ اَوْلی بِکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ؟ قالوا: الله و رَسُولُهُ. فَقالَ: اَلا من کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلی مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ و عادِ مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ و اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.
سپس فرمود: ای مردم، کیست سزاوارتر از شما به شما؟ گفتند خداوند و پیامبر او. سپس فرمود آگاه باشید آن که من صاحب اختیار اویم، پس این علی صاحب اختیار اوست. خداوندا دوست بدار آن را که سرپرستی او را بپذیرد و دشمن بدار هر آن که او را دشمن دارد و یار او را یاری کن و تنها گذار آن را که او را تنها بگذارد.
سورۀ احزاب آیۀ 6
«النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ في كِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُهاجِرينَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً كانَ ذلِكَ فِي الْكِتابِ مَسْطُوراً»
رسول خدا با آوردن قسمتی از این آیه در فرمایشات خود برای مردم تبیین می کند که حضرتش «اولی به انفس» است.«به این معنی که حق ولایت پیامبر (ص) و اعمال تصرف از ناحیۀ آن بزرگوار در کلیّۀ امور مردم مقدم بر حق مردم می باشد و پس از گرفتن این اقرار جملات چون «فمن کنت مولاه» «فمن کنت ولیُّهُ فَعلیٌّ ولیُّهُ» و «فمن کنت أمیرُه فَعلیٌّ أمیرُه» متفرع بر اخذ اقرار نمودند.»(14)
آیۀ 3 سورۀ مبارکۀ مائده در این فراز از خطبه غدیر
اللهمَّ إِنَّکَ أَنْزَلْتَ الْآیَةَ فی عَلِی وَلِیِّکَ عِنْدَ تَبْیینِ ذالِکَ وَنَصْبِکَ إِیّاهُ لِهذَا الْیَوْمِ : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً»، «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَالْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ» اللهمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی قَدْ بَلَّغْتُ.
پروردگارا، تو خود در هنگام روشن شدن مطلب و منصوب نمودن علی در این روز این آیه را دربارۀ او نازل فرمودی که: «امروز دین شما را به کمال، و نعمت خود را بر شما به اتمام رساندم، و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.» و فرمودی «دین نزد خدا اسلام است.» و فرمودی «هر کس دینی غیر از اسلام انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد، او در آخرت از زیانکاران خواهد بود.» خداوندا، تو را گواه می گیرم که پیام تو را به مردمان رساندم.
در این فراز از خطبه رسول الله به دو آیه مهم و کلیدی اشاره می فرمایند:
آیۀ 3 سورۀ مبارکۀ مائده
«...الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً فَمَنِ اضْطُرَّ في مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ»
قسمتی از این آیه در خطبه غدیر ذکر شده است. «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي» در تفسیر نمونه ذیل این آیه چنین آورده که در پاره اى از روايات آمده است كه بعضى از يهود و نصارى با شنيدن اين آيه گفتند اگر چنين آيه اى در كتب آسمانى ما نقل شده بود، ما آن روز را روز عيد قرار مى داديم.
در روایات اسلامی می بینیم روز عید غدیر عیدالله اکبر معرفی شده است. خداوند نعمت را با امامت علی بن ابیطالب بر خلق تمام کرد و نعم المولی.
هرچند که برخی از تفاسیر شأن نزول این آیه را در روز عرفه ذکر کرده اند اما احادیث و استدلات محکمی برای نزول این آیه در روز غدیر خم در تفاسیر وجود دارد.
در تفسير نور الثقلين به حدیثی از کتاب کافی استناد کرده است: « في روضة الكافي خطبة لأمير المؤمنين (عليه السلام) و هي خطبة الوسيلة يقول فيها عليه السلام بعد أن ذكر النبي (صلى الله عليه و آله) و قوله حين تكلمت طائفة فقالوا: نحن موالي رسول الله (صلى الله عليه و آله) فخرج رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) الى حجة الوداع ثم صار الى غدير خم فأمر فأصلح له شبه المنبر ثم علاه و أخذ بعضدي حتى رأى بياض إبطيه رافعا صوته قائل في محفله: من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و كانت على ولايتي ولاية الله و على عداوتي عداوة الله و أنزل الله عز و جل في ذلك: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً» فكانت ولايتي كمال الدين و رضا الرب جل ذكره.» (15)
در کتاب روضه کافی، خطبه ای از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است به نام خطبه وسیله. آنجا می فرمایند: گروهی می گفتند ما جانشینان پیامبر هستیم. پس از اظهارات آنان، پيامبر براى آخرين بار به حج رفتند. هنگام برگشتن به محل «غدير خم» رسيدند. سپس دستور دادند چيزى شبيه منبر براى آن حضرت ترتيب دادند. آنگاه بالاى آن قرار گرفتند و بازوى مرا گرفتند و تا حدى بلند نمودند كه سفيدى زير بغل نمایان شد. سپس با صداى بلند و رسا در آن محفل فرمودند: «هر كه من مولای او هستم، پس على مولای اوست. بار خدايا دوست بدار هركه او را دوست مى دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن مى دارد.» پس ميزان ولايت و دوستى خدا، ولايت و دوستى من مقرر گرديد و معيار دشمنى خدا، دشمنى من قرار گرفت و خداوند در ارتباط با اين جريان اين آيه را فرستاد: «امروز دينتان را برايتان كامل نمودم و نعمتم را بر شما اتمام نمودم و پسنديدم كه اسلام دين شما باشد.» پس با ولايت من دين به كمال رسيد و موجب رضاى پروردگار گرديد.
تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب از جلد دوم مجمع البيان صفحۀ 159چنین نقل کرده است: إنّما نزل بعد أن نصّب النّبيّ (صلّى اللّه عليه و آله) عليّا (عليه السّلام) علما للأنام يوم غدير خمّ عند منصرفه عن حجّة الوداع. قالا: و هي آخر فريضة أنزلها اللّه تعالى ثمّ لم ينزل بعدها فريضة.(16)
پس از آنکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حجة الوداع، علی (علیه السلام) را در روز غدیر برای همه مردم به عنوان نشانه و اصل دین نصب و معرفی نمودند؛ فرمودند: ولایت علی آخرین امر واجبی بود که خدا آن را نازل کرد، در حالی که دیگر بعد از آن واجبی نازل نمی شود.
در تفسیر احسن الحدیث ذیل این آیه، روزی که کفار ناامید شدند و روزی که دین کامل شد گفتنی ها همه گفته و دیگر نقصانی نماند. نعمت دین است به اتمام رسید و دین کامل شد و مورد رضایت خداوند قرار گرفت را همان روز غدیر دانسته است و شأن نزول آیه را در روز غدیر خم به هنگام اعلام خلافت حضرت علی (علیه السّلام) یاد کرده است.(17)
آیۀ 85 سورۀ مبارکۀ آل عمران
«و مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرين»
در این آیه دین مورد رضایت خداوند تنها دین اسلام معرفی شده است و هر کس غیر این دین معرفی شده و تکمیل شده در روز غدیر دینی برگزیند از وی قبول نخواهد شد و از زیانکاران خواهد بود.
توجه به این موضوع که پیامبر (صلی الله علیه و آله) ابتدا از اکمال دین و نعمت سخن میگوید و سپس می فرماید این دین مورد رضایت خداوند است و جز این دینی که امروز بر شما عرضه شد دین دیگری از کسی پذیرفته نمی شود و او از زیانکاران خواهد بود.
سوره مبارکه انسان در فضایل امیرالمومنین در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ هذا عَلِی، أَنْصَرُکُمْ لی وَأَحَقُّکُمْ بی وَأَقْرَبُکُمْ إِلَی وَأَعَزُّکُمْ عَلَی، وَالله عَزَّوَجَلَّ وَأَنَاعَنْهُ راضِیانِ. وَ مانَزَلَتْ آیَةُ رِضاً فی الْقُرْآنِ إِلاّ فیهِ، وَلا خاطَبَ الله الَّذینَ آمَنُوا إِلاّ بَدَأ بِهِ، وَلانَزَلَتْ آیَةُ مَدْحٍ فِی الْقُرْآنِ إِلاّ فیهِ، وَلاشَهِدَ الله بِالْجَنَّةِ فی «هَلْ أَتی عَلَی الْاِنْسانِ» إِلاّ لَهُ، وَلا أَنْزَلَها فی سِواهُ وَلامَدَحَ بِها غَیْرَهُ.
ای مردم، این علی است که از همه بیشتر مرا یار نمود، سزاوارترین و نزدیکترین و عزیزترین شما نزد من است. خداوند عزّوجلّ و من از او خشنودیم. هیچ آیه رضایتی در قرآن نیست مگر این که درباره اوست و خدا هیچگاه مومنان را خطابی نموده مگر آن که ابتدا او مخاطب بوده است و آیه ستایشی نازل نگشته مگر درباره او و خداوند در سوره «هل أتی علی الإنسان» گواهی بر بهشت رفتن نداده مگر برای او و آن را در حق غیر او نازل نکرده و به آن جز او را نستوده است.
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) در این فراز از خطبه غدیر به بهترین صورت بیان بشری حضرت امیرالمومین (علیه السّلام) را میستاید و او را شایستۀ جانشینی خود و امام امّت معرفی میفرماید.
اگر تا این فراز حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) آیه آیه قرآن را بر میشمرد تا فضایل علی را گوشزد کند. حال سوره سوره بر میشمارد. در این فراز سوره هل أتی، در فراز دیگر سورۀ عصر و در فراز دیگر سورۀ حمد .
سوره مبارکه عصر در این فراز از خطبه غدیر
«وَ فی عَلِی وَالله نَزَلَتْ سُورَةُ الْعَصْر: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیمِ، وَالْعَصْرِ، إِنَّ الْإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ» إِلاّ عَلیّاً الّذی آمَنَ وَ رَضِی بِالْحَقِّ وَالصَّبْرِ »
مَعاشِرَالنّاسِ، قَدِ اسْتَشْهَدْتُ الله وَبَلَّغْتُکُمْ رِسالَتی وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّالْبَلاغُ الْمُبینُ. مَعاشِرَالنّاسِ، «إتَّقُوالله حَقَّ تُقاتِهِ وَلاتَموتُنَّ إِلاّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
و سوگند به خدا که سوره والعصر درباره علی است: «به نام خداوند بخشنده مهربان. قسم به زمان که انسان در زیان است.» مگر علی که ایمان آورده و به درستی و شکیبایی آراسته است.
ای مردم، خدا را گواه گرفتم و پیام او را به شما رسانیدم. و بر فرستاده وظیفه جز بیان و ابلاغ روشن نباش. ای مردم، تقوا پیشه کنید همان گونه که شایسته است و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید.
تفسیر نورالثقلین با ذکر حدیثی ارتباط سوره والعصر را با روز غدیر خم و ولایت علی بن ابیطالب روشن می نماید:
«حدثنا محمد بن جعفر قال أبى عبد الله عليه السلام في قوله: «إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» فقال: استثنى أهل صفوته من خلقه، حيث قال: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» يقول آمنوا بولاية أمير المؤمنين «وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ» ذرياتهم و من خلقوا بالولاية و تواصوا بها و صبروا عليها.» (18)
محمد ابن جعفر می گوید حضرت امام صادق (عليه السلام) درباره این كلام خداوند متعال «مگر كساني كه ایمان آورده و كارهای شايسته كرده و همديگر را به حق سفارش و به شكيبايي توصيه كرده اند.» فرمودند: خداوند برگزيدگان خود را از آفريدگانش استثنا كرد، در آنجا كه فرمود: «همانا انسان در معرض زیان است، مگر آنان که ایمان آورده اند.» یعنی به ولايت اميرمؤمنان (عليه السلام) ايمان آورده اند. «و سفارش به حق کرده اند.» آیندگان و فرزندان خود و كسانی را كه بر جا گذاشتند سفارش به ولايت کردند. «و سفارش به صبر کرده اند.» يعنی دیگران را به ولايت وصيت كردند و آنان را به ولايت و شكيبايی در راه آن سفارش كردند.
سوره مبارکه حمد در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، أَنَا صِراطُ الله الْمُسْتَقیمُ الَّذی أَمَرَکُمْ بِاتِّباعِهِ ثُمَّ عَلِی مِنْ بَعْدی. ثُمَّ وُلْدی مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةُ (الْهُدی) یَهْدونَ إِلَی الْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلونَ ثُمَّ قَرَأَ: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیمِ الْحَمْدُلِلَّهِ رَبِ الْعالَمینَ...»
ای مردم، من راه صراط مستقیم خداوند هستم که شما را به پیروی آن امر نموده و پس از من علی است و سپس فرزندانم از نسل او که امامان هدایت هستند، به حق هدایت می کنند و به یاری حق به عدالت رفتار میکنند. سپس پیامبر (صلّی الله علیه و آله) قرائت فرمود: بسم الله الرّحمن الرّحیم الحمدللّه ربّ العالمین الرّحمن الرّحیم تا آخر سوره.
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) خود تفسیر سورۀ حمد را برای مردم بازگو می کند و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را چون خود و فرزندانش صراط مستقیم می خواند. بدین ترتیب سورۀ حمد با تفسیر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) دربرگیرندۀ فضایل حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و اهل بیت (علیهم السّلام) می باشد و خواندن این سوره در تمام نمازها گویی یادآوری است برای مسلمین تا از راه علی (علیه السّلام) و خاندانش منحرف نشوند و در واقع همان پیام غدیر است.
آیۀ 28 سورۀ مبارکۀ زخرف در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، الْقُرْآنُ یُعَرِّفُکُمْ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدُهُ، وَعَرَّفْتُکُمْ إِنَّهُمْ مِنِّی وَمِنْهُ، حَیْثُ یَقُولُ الله فی کِتابِهِ: « وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فی عَقِبِهِ» وَقُلْتُ: «لَنْ تَضِلُّوا ما إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِما.»
ای مردم، قرآن بر شما روشن می کند که امامان پس از علی فرزندان او هستند و من به شما شناساندم که آنان از نسل من و از نسل اویند. چرا که خداوند در کتاب خود می گوید: «آن (امامت) به عنوان کلمۀ باقی در نسل او قرار داد.» و من نیز به شما گفته ام که: «مادام که به قرآن و امامان تمسک کنید، گمراه نخواهید شد.»
آیۀ 28 سورۀ مبارکۀ زخرف
«وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً في عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ »
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) قسمتی از آیه 28 زخرف را به انضمام حدیث ثقلین مطرح می کنند. با مراجعه به تفاسیر همنشینی این آیه و حدیث گویای تفسیری آیه است که از راسخان علم به دست ما رسیده است.
در تفسیر كنز الدقائق و بحر الغرائب از کتاب المناقب جلد 4 صفحۀ 46 نقل میکند:
«لابن شهر آشوب: الأعرج عن أبي هريرة قال: سألت رسول اللَّه (صلّى اللَّه عليه و آله) عن قوله: وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ. قال: جعل الإمامة في عقب الحسين (عليه السّلام) يخرج من صلبه تسعة من الأئمة منهم مهديّ هذه الأمّة.» (19)
حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به صراحت اعلام می دارد که جانشینانش امیرالمومنین (علیه السّلام) و اولاد ایشان (علیهم السّلام) است در فرازهای پایانی از راهنمایان امت پس از خویش سخن می گوید.
مَعاشِرَالنّاسِ، فَبایِعُوا الله وَ بایِعُونی وَبایِعُوا عَلِیّاً أَمیرَالْمُؤْمِنینَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْهُمْ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ «کَلِمَةً باقِیَةً».
ای مردم، اینک با خداوند بیعت کنید و با من پیمان بندید و با علی امیرالمؤمنین و حسن و حسین و امامان از ایشان در دنیا و آخرت به عنوان امامتی که در نسل ایشان باقی است، بیعت کنید.
پس از آن که پیامبر از مردم بیعت لسانی گرفتند دوباره آنها را به اطاعت از حضرت علی (علیه السّلام) و فرزندانش فراخواندند و آیه دهم سورۀ مبارکۀ فتح: إِنَّ الَّذينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْديهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتيهِ أَجْراً عَظيماً: در حقيقت، كسانى كه با تو بيعت مى كنند، جز اين نيست كه با خدا بيعت مى كنند دست خدا بالاى دستهاى آنان است. پس هر كه پيمان شكنى كند، تنها به زيان خود پيمان مى شكند و هر كه بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودى خدا پاداشى بزرگ به او مىبخشد و آیه بیست و هشتم سورۀ مبارکۀ زخرف را به منظور تاکید بر بیعت مردم با حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و فرزندانش مطرح کردند.
تأکید بر فضایل بی انتهای حضرت امیرالمومنین (ع) در فرازهای پایانی خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ فَضائِلَ عَلی بْنِ أَبی طالِبٍ عِنْدَالله عَزَّوَجَلَّ وَ قَدْ أَنْزَلَها فِی الْقُرْآنِ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ أُحْصِیَها فی مَقامٍ واحِدٍ فَمَنْ أَنْبَاَکُمْ بِها وَ عَرَفَها فَصَدِّقُوهُ.
مَعاشِرَالنّاسِ، مَنْ یُطِعِ الله وَ رَسُولَهُ وَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَةَ الَّذینَ ذَکرْتُهُمْ فَقَدْ فازَفَوْزاً عَظیماً.
ای مردم، فضایل علی بن ابی طالب نزد خداوند عزّوجل که در قرآن نازل فرموده است بیش از آن است که من در یک مجلس برشمارم. پس هر کس از مقامات او خبر داد و معرفت آن را داشت او را تصدیق و تأیید کنید.
ای مردم، هر کس که از خدا و رسولش و علی و امامانی که نام بردم پیروی کند، به رستگاری بزرگی دست یافته است.
در این قسمت خطبه به صراحت بیان می شود که کامیابی بزرگی که در آیۀ 71 سوره مبارکه احزاب «يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظيماً» خداوند به بندگانش نوید داده است اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و فرزندان ایشان است.
پیامبر خدا در فرازهای پایانی خطبه می فرمایند که مقام حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) شناخته شدنی نیست و این چند آیه ای که برایتان از قرآن در فضایل امیرالمومنین برشمردم، قطره ای بود از دریای بیکران فضایل حضرت که در قرآن آمده است. پس هر گاه فضایل علی برای شما گفته شد تصدیق نمایید.
مَعاشِرَالنَّاسِ، السّابِقُونَ إِلی مُبایَعَتِهِ وَ مُوالاتِهِ وَ التَّسْلیمِ عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنینَ أُولئکَ هُمُ الْفائزُونَ فی جَنّاتِ النَّعیمِ.
ای مردم، کسانی که برای بیعت با او و قبول ولایت او و سلام کردن با لقب «امیرالمومنین» با او سبقت بگیرند، آنان رستگارانند و در باغهای نعمت خواهند بود.
در این فراز از خطبۀ غدیر حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) لقب «امیرالمومنین» را که توسط جبرئیل در روز چهاردهم ذی الحجه آورده شده بود و رسول الله به اصحاب دستور دادند تا به نزد حضرت علی (علیه السّلام) روند خطاب به حضرت «السلام علیک یا امیرالمومنین» بگویند؛ فرا یاد مردم می آورد و پیامبر با اشاره به آیات 20 و 21 سورۀ مبارکۀ توبه «الَّذينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في سَبيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ* يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فيها نَعيمٌ مُقيمٌ » تصریح می فرمایند بیعت کنندگان با حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و کسانی که ایشان را به عنوان امیر و سرپرست مومنان می پذیرند از رستگاران هستند و در بهشت جاودان خواهند بود.
در نتیجه می بینیم راه الهی روشن است و حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بارها و بارها با نزول آیاتی در فضیلت امیرالمومنین (علیه السّلام) در میان اصحاب و معاندان، جانشین خویش را معرفی کرده است اما باز هم به صورت رسمی در روز غدیر هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری جانشینی خویش و امامت امت مسلمین به دست امیرالمومنین علی بن ابیطالب (علیه السّلام) می سپارد تا صراط مستقیم برای حق باوران و حق جویان باقی بماند.
پی نوشتها
(1) ر.ک. واقعه قرآنی غدیر
(2) ر.ک. ندای آسمانی غدیر، صفحه 70 – 13
(3) فرازهای خطبه غدیر در این مقاله بر اساس نسخه چاپ شده در کتاب ندای آسمانی غدیر می باشد.
(4) البرهان في تفسير القرآن، جلد2، صفحه 316 – 315
(5) معاني الأخبار، صفحه 95
(6)معانى الاخبار ، صفحه 225 – 224
(7)ر. ک. تفسیر نور الثقلين، جلد 4 ، صفحه 379
(8)مجمع البيان، جلد 2، صفحه 208- احقاق الحق، جلد 3، صفحه 197 تا 199- غاية المرام، فصل دوّم، باب 75 و76 ، صفحه 374 به نقل از تفسير اثنا عشري، جلد 3، صفحه 110
(9)تفسير اثنا عشري، جلد3، صفحه 110
(10)البرهان في تفسير القرآن، جلد4، صفحه 717
(11)البرهان في تفسير القرآن، جلد4، صفحه 717
(12)تفسير فرات الكوفي، صفحه ٣٧٢ - تفسير فرات الكوفي، صفحه 366 – با اندکی تغییر: مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، جلد3، صفحه 273
(13) الكافي، جلد1، صفحه 213
(14)جلوه ای از امامت ، صفحه 62
(15)تفسير نور الثقلين، جلد1، صفحه 588
(16)تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد 4، صفحه 32
(17) تفسیر احسن الحدیث، جلد3، صفحه 19
(18)تفسير نور الثقلين، جلد5، صفحه 667
(19)تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد12، صفحه 49
مآخذ
- قرآن کریم
- البرهان فى تفسير القرآن، بحرانى سيد هاشم، تهران، بنياد بعثت، 1416ق.
- تفسير اثنا عشرى، حسين بن احمد حسينى شاه عبدالعظيمى، تهران، ميقات، 1363 ش.
- تفسير احسن الحديث، قرشى سيد على اكبر، تهران، بنياد بعثت، 1377ش.
- تفسير فرات الكوفى، ابوالقاسم فرات بن ابراهيم فرات كوفى، تحقيق محمد كاظم محمودى، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، 1410 ق.
- تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، قمى مشهدى محمد بن محمدرضا ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، تهران، 1368 ش.
- تفسير نورالثقلين، عروسى حويزى عبد على بن جمعه، قم، اسماعيليان، 1415 ق.
- جلوه ای از امامت، کریمی محمدرضا، دلیل ما، قم، 1384 ش.
- الكافي، محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ چهارم، 1407ق.
- معاني الأخبار، محمد بن على ابن بابويه، محقق و مصحح غفارى، على اكبر دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم: قم1403 ق.
- مناقب آل أبي طالب(عليهم السلام)، محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى، قم، علامه، 1379ق.
- ندای آسمانی غدیر، محمدباقر انصاری، تک، تهران، 1383ش.
- واقعۀ قرآنی غدیر، محمدباقر انصاری، دلیل ما، قم، 1389ش.
اترك تعليق