شبی برتر از هزار ماه

شبی برتر از هزار ماه شب قدر تمام مقدرات یک ساله انسان در شب قدر مقدّر می شود. اما این سئوال مطرح است که آیا خود انسان در مقدراتش نقشی دارد یا اینکه چه بخواهد و چه نخواهد، تلاش بکند یا نکند، مقدراتش در این شب رقم می خورد؟ البته نقش شب مقدس قدر و ماه مبارک در پر رنگ کردن اعمال هم قابل انکار نیست، در اینجا برای اینکه بدانیم نقش اصلی شب قدر با خود انسان است، این بحث را با خوش بینی و تکیه بر ادله نقلی، یعنی آیات و روایات پی می گیریم. تکیه بر ادله نقلی، از این جهت است که بحث مقدرات شب قدر، ازاین جهت است که بحث مقدرات شب قدر، بیش از همه بر نقل متکی است. اینکه چه طور و چگونه تقدیر می شود، از رازهای پشت پرده ای است که بخشی از آن را با استفاده از کتاب و سنت می توانیم بفهمیم، حتی اگر مدعی شویم که تنها راه، ادله نقلیه است سخنی به گزاف نگفته ایم. نقش انسان در مقدرات شب قدر ادله ای که نقش انسان را در مقدرات شب قدر ثابت می کند: 1- حالات و دریافت های شخصی: کسانی که اهل دعا و راز و نیاز و اهل شب قدر هستند، نقش خویش را در شب قدر به خوبی دریافته اند. گاهی این حالات آن چنان ژرف و تأثیر گذار است که تا شب قدر آینده و بلکه تا آخر عمر، در همه افکار، اخلاق، کردار و رفتارشخص رخنه کرده و آن را در یک خط مسیر معنوی قرار می دهد. دیگرانی هم که به این حد از معنویت راه پیدا نمی کنند، به فراخور حال خود از مجالس و محافل و شب زنده داری های شب قدر بهره برداری کرده و فیض معنوی می برند. ریشه اصلی این دگرگونی ها و حالات، به خود افراد بر می گردد و اینکه تا چه حد خود را آماده بهره برداری از برکات شب قدر و فضیلت های آن کرده باشند. اگر معنویاتی که در شب قدر نصیب انسانها شده و در زندگی آن ها تحولی آفریده، هیچ ارتباطی با آنان نداشته و تنها به خدا و فرشتگان و نویسندگان مربوط باشد که هر چه بخواهند، برای هر کس بدون ملاحظه حالاتش تقدیر کنند در این صورت مقتضای حکمت و مصلحت این است که یا به هیچ کس هیچ ندهند ویا آنچه می دهند، به همه یکسان و علی السویه بدهند، در حالی که ما می دانیم همه برکات خداوندی در شب قدر برای بندگان سرازیر می گردد و با اختلاف و تفاوت به آنان داده می شود، پس نتیجه می گیریم تنها دلیل این تفاوت، کارها و اعمال و میزان تلاش خود بندگان است و بس. نتیجه اینکه یکی از راه های رسیدن به اینکه آیا افراد درمقدرات منتخب قدر، صاحب نقش هستند یا نه، این است که ببینیم چه اندازه دگرگونی در همین شب با برکت در آنان ایجاد گشته است. 2- شناساندن شب قدر: خداوند تبارک و تعالی با نزول سوره ای خاص، شب قدر را به مردم معرفی فرموده است. در دو آیه این سوره مبارکه فرموده است: قرآن در شب قدر نازل شده و فرشتگان در شب قدر فرود می آیند. سپس افزوده است: شب سلامت است. و فرموده است: عمل صالح در او، برابر با عمل صالح در طول هزار ماه است. فردی به امام باقر (ع) عرض کرد: مراد و مقصود از اینکه شب قدر بهتر از هزار ماه است چیست؟ حضرت فرمودند: (والعمل الصالح فیها من الصلاة و الزكاة و انواع الخير خير من الف شهر ليس فيها ليلة القدر) كار شايسته از قبیل نماز و زکات، صدقات و انفاقات و انواع خوبیها در آن شب برتر از هر کار شایسته ای است که در مدت هزار ماه که شب قدر در آن نیست انجام شود. اگر کارهای نیک بندگان وچند برابر پاداش آن تاثیری در مقدرات و سرنوشت افراد در شب قدر ندارد، از گفتن و دانستن آن چه سودی عاید بندگان می شود؟ اگر نزول قرآن در شب قدر وبیان کردن این مطلب، سود و زیانی را متوجه هیچ کس نمی کند، چه انگیزه ای در اعلام این شب نهفته است؟ اگر دانستن نزول فرشتگان، در نتیجه تلاش افراد سودمند نباشند، چرا باید مردم در جریان آن باشند و دانستن آن چه گرهی از کار بندگان می گشاید؟ می دانیم که کار بیهوده حتی از افراد عادی و معمولی پسندیده نیست، چه رسد به پروردگار آسمان و زمین که هیچ کاری را بدون حکمت و مصلحت انجام نمی دهد. حکمت معرفی شب قدر به عنوان شبی که قرآن در آن نازل شده و شبی که مقدرات در آن سامان داده می شود، این است که بنده سرنوشت و مقدرات خویش را به قرآن پیوند بزند و آن را سرمشق و سرچشمه فکر و عمل خویش قرار بدهد، اگر کردارش موافق با قرآن و در جهت آن باشد، عمل کننده به آن سعادتمند است و اگر خدای نکرده مخالف با قرآن باشد، فاعل آن شقی خواهد بود. 3- اجماع و سیره مسلمانان: می دانیم که همه دانشمندان اسلام و مسلمان از هر فرقه و گروهی، بر اهمیت شب قدر و احیای آن تأکید فراوان دارند و به شب زنده داری آن شب، اهتمام می ورزند. نقل شده که یکی از دانشمندان بزرگ اسلام، برای اینکه شب قدر را درک کند، یک سال تمام از سر شب تا به صبح شب زنده داری کرد. این همه اقبال و توجه به تشکیل اجتماعات باشکوه برای خواندن دعا و مناجات و راز و نیاز و تضرع و ابتهال، همراه گریه و زاری و استغفار، برخاسته از یک واقعیت انکار ناپذیر است و آن دخالت انسانها در سرنوشت خودشان است. 4- سفارش امامان دین بر احیای شب قدر حتی در حال بیماری: امام صادق (ع) به ابوبصیر می فرماید: (وصل فی کل واحدة منهما مئة رکعة) در هر یک از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم صد رکعت نماز بخوان و (احیهما ان استطعت الی النور) تا می توانی آن دو شب را تا سپیده صبح شب زنده داری کن و در آن دو شب غسل کن. ابو بصیر عرض کرد اگر نتوانستم ایستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر باز هم نتوانستم؟ خوابیده بخوان. اگر باز هم نتوانستم؟ ایرادی ندارد که سر شب کمی بخوابی و باقی مانده شب را، به هر نحوی که می توانی به عبادت بپردازی، چون در ماه رمضان، درهای آسمان گشوده است، شیطان ها در زنجیرند و اعمال مؤمنان پذیرفته می شود. از حدیث فوق، می توان تأثیر فراوان کارهای انسان را بر سرنوشت او ارزیابی کرد. می بینیم ابوبصیر که یک راوی زبر دست و کارکشته در فن روایت است، با پیش بردن مرحله به مرحله سئوال ها در صدد آن است که ژرفای شب قدر و اهمیت عمل در آن شب را به دست آورد، امام (ع) هم، چنان بر اهمیت عبادت در شب قدر پافشاری می فرمایند که رضایت نمی دهند بنده حتی اگر بیمار باشد، از نتیجه اعمال صالح خویش محروم گردد. نکته در خور توجهی که تأثیر انسان را مشخص می کند، جمله پایانی امام (ع) است که آن را به عنوان ریشه و علت تأکید و تشویق بر عمل صالح بیان فرموده اند، آنجا که فرمودند: (و تقبل اعمال المؤمنین) اعمال مؤمنان در شب قدر پذیرفته می شود. 5- تشویق زیاد به دعاهای ماثور و راز و نیاز: می دانیم که دعاهای شب قدر، از طولانی ترین و پرمحتواترین دعاهاست، دعاهایی مانند جوشن کبیر، ابوحمزه ثمالی و امثال آن ها، که اگر با حال و توجه خوانده شود، مایه انقلاب و دگرگونی روحی است، ادعیه ای که انسان را با دریایی از معارف آشنا می کند. انسان با خواندن دعا از یک طرف، با یادآوری لطف، گذشت، کرم، رحمت و بخشش بی پایان خدای مهربان او را در کنار و دستگیر خویش می بیند و نور امید در دلش می درخشد و از دیگر سو, با یاد آوردن سختی های جان کندن، تنگی و فشار قبر، گرفتاری های عالم برزخ، حساب و کتاب فردای قیامت، شعله های دردناک و سوزان دوزخ و حسابرسی دقیق در صحرای محشر، تمام وجودش، سرشار از ترس و نگرانی گردیده و آنچه عیش و نوش است فراموش کرده و گذشته خود و آنچه بوده و کرده است را با آنچه باید باشد می سنجد و زیانی که در گذشته متوجه وی شده است را در می یابد و علاوه بر شک و تردیدی که نسبت به راه و روش نامطلوب خویش پیدا می کند، ندامت سراسر وجودش را پر کرده و تصمیمی سرنوشت ساز می گیرد و مسیر زندگی اش را دگرگون می کند. اگر هم به این مرحله نرسد، لااقل بر کردارخویش بیشتر مواظبت خواهد داشت، زیرا بیم و امیدی که دستاورد شب قدر است در مراحل زندگی با یاری اش می شتابد. در مقابل، اگر کسی از دعا رو برگرداند و شب قدر را هم به غفلت سپری کند، در همان جمود و غفلت، زندگی را به پایان خواهد برد و سرنوشتی شقاوت بار در انتظارش می باشد. از گفتار فوق، این نتیجه به دست می آید که در واقع خود انسان وارد مسیر سرنوشت خویش گشته و آن را تغییر می دهد. گاهی برای پیمودن مسیر مقدرات، بر بال دعا و گاه بر بال عمل می نشیند، گر چه دعا هم نوعی عمل محسوب می شود. بنابراین، دعا در شب های قدر که یک کار اختیاری است منشأ اثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد. 6- نکوهش بهره نبردن از شب قدر: پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: (من أدرک لیلة القدر، فلم یغفر له فابعده الله)، از خداوند به دور باد و نفرین بر کسی که به شب قدر برسد و زنده باشد، اما آمرزیده نشود. با این حدیث نقش انسان در تعیین سرنوشت خود واضح تر می گردد و معلوم می شود که بدبختی و شقاوت مقدر در شب قدر، نتیجه کار خود بندگان است وگرنه از نظر منطقی با توجه به شان و مقام پیامبر گرامی (ص) قابل قبول نیست که آن بزرگوار به خاطر انجام ندادن کاری بی اثر و بی خاصیت، سهل انگاران را نکوهش و مذمت فرمایند. انس بن مالک از پیامبر (ص) نقل کرده که فرمودند: ان هذا الشهر قد حضرکم)، ماه مبارک بر شما روی آورده است. در این ماه شبی است که برتر از هزار ماه است، هر کس از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بی نصیب مانده است. 7- شب قدر مکمل اعمال صالح: یکی از دلایل تفضل شب قدر به امت اسلام، کامل و پر کردن پیمانه اعمال صالح مسلمانان و جبران کمبودهای آنان است، تا با دستی پر این جهان را ترک کنند. پیش از این گفتیم که امام صادق (ع) در تفسیر آیه شریفه (لیلة القدر خیر من ألف شهر) فرمودند: مراد این است که انجام کار خوب در آن شب برابر عمل صالح در طول هزار ماه است. روایتی نیز از امام باقر(ع) وارد شده، در پاسخ به این پرسش که چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت دیگر فلسفه شب قدر چیست؟ ایشان می فرمانید: (و لولا ما یضاعف الله للمومنین ، لما بلغوا ولکن الله عزوجل یضاعف لهم الحسنات ) اگر خداوند کارهای مومنان را چند برابر نکند به سر حد کمال نمی رسند، اما از راه لطف کارهای نیکوی آن ها را چند برابر می فرماید تا کاستی هایشان جران شود. از این روایت و روایت قبلی به خوبی می توان فهمید که مبنا و اساس، عمل صالح خود بنده است، هنگامی که یک عمل صالح معمولی با زمانی پر برکت و مقدس همراه گردد، از ارزشی چند برابر برخوردار می شود و گاه همراه شدن یک عمل صالح با ولایت و اعتقاد و امامت می تواند انسان را به اوج شرافت برساند. 8- نتیجه بخش بودن بعضی از اعمال در شب قدر، قدر نهفته است: نماز، انس بن مالک از پیامبر گرامی (ص) روایت کرده که فرمودند: (من صلی من اول شهر رمضان الی آخره فی جماعه فقد اخذ بحظا من لیله القدر)، کسی که از اول تا آخر ماه مبارک، در نماز جماعت حاضر شود، بهره ای از شب قدر نصیبش شده است. افطاری، ابن حیان از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده که فرمودند: (من فطر صائما فی شهر رمضان من کسب حلال صلت علیه الملائکه و لیالی رمضان کلها و صافحه جبرئیل (ع) لیله القدر و من صافحه جبرئیل (ع) یرق قلبه و تکثر دموعه...)، کسی که با مالی که از راه حلال به دست آورده، روزه داری را افطار دهد، در تمام شب های رمضان فرشتگان بر او درود فرستند و جبرئیل در شب قدر با وی مصافحه کند، نشانه مصافحه جبرئیل آن است که دل مصافحه شونده نرم و اشکش جاری می شود. صدقه، درباره امام زین العابدین (ع) آمده است: (کان اذا دخل شهر رمضان تصدق فی کل یوم بدرهم فیقول: لعلی اصیب لیله القدر) در هر روز ماه مبارک یک درهم صدقه می دادند، آن گاه می فرمودند: شاید با این کار، شب قدر را دریابم و از آن بهره گیرم. عبدالله بن مسعود روایت می کند که شبی رسول خدا (ص) از نماز عشا فارغ شد، مردی از میان صفوف برخاست و گفت: ای مهاجران و انصار، مردی غریبم و بر هیچ چیز قدرت ندارم, مرا طعامی دهید. رسول خدا گفت: ای فقیر، ذکر غریب مکن که دل مرا اندوهگین ساختی. بعد از آن فرمودند: غریبان چهار هستند: 1- مسجدی که در میان قومی باشد که در آنجا نروند و نماز نخوانند. 2- مصحفی و قرآنی که در خانه ای باشد و مردم آن خانه از آن تلاوت نکنند. 3- عالمی که در میان جماعتی باشد و ایشان تفقد وی نکنند و از او مسائل دینی را سئوال نکنند. 4- اسیران اهل اسلام که در میان کفار باشند. سپس فرمودند: کیست که مؤونه و غذای این مرد را کفایت کند تا در فردوس اعلا خدا او را جای دهد؟ حضرت علی (ع) برخاست و دست سائل را گرفت و به حجره فاطمه زهرا (س) رفت و گفت: ای دختر رسول خدا, در کار این میهمان نظری کن. حضرت زهرا فرمودند: در خانه طعام اندکی موجود است و حسن و حسین گرسنه اند و شما روزه دارید و آن طعام یک نفر را بیشتر کفایت نمی کند. امام علی (ع) فرمودند: آن را حاضر کن. حضرت فاطمه (س) طعام را پیش آورد. امام علی (ع) آن طعام را پیش میهمان نهاد و با خود گفت که اگر من از این طعام بخورم میهمان را کافی نباشد و اگر نخورم سبب خجالت میهمان شود، پس دست دراز کرد به سوی چراغ و چنان نشان داد که چراغ را اصلاح می کنم و آن را خاموش کرد و حضرت فاطمه (س) را گفت در روشن کردن چراغ دیگر تعلل کن تا میهمان از خوردن غذا فارغ شود و خود حضرت دهان را می جنباند تا مهمان تصور کند که حضرت غذا می خورد. و چون میهمان از غذا خوردن فارغ شد حضرت فاطمه (س) چراغ را آورد و طعام همچنان بر جای بود. امیر المومنین فرمودند: چرا طعام را نخوردی؟ گفت سیر شدم، پس علی(ع) و فاطمه (س) حسن و حسین (ع) و فضه و همسایگان از آن طعام خوردند و هنوز باقی بود. شب زنده داری، حضرت رسول (ص) فرمودند: (من احیا لیله القدر حول عنه العذاب الی السنه القابله)، کسی که شب قدر را شب زنده داری کند، تا شب قدر آینده، عذاب دوزخ از او دور گردد. امام موسی بن جعفر (ع) فرمودند: (من اغتسل لیله القدر و احیاها الی طلوع الفجر خرج من ذنوبه)، کسی که در شب قدر غسل کرده و تا سپیده صبح شب زنده داری کند، گناهانش آمرزیده می شود. روایاتی که ذکر شد به خوبی دلالت دارند که برخی مقدرات و پاداش ها, مانند دور شدن عذاب دوزخ که در حدیث پیامبر اکرم (ص) ذکر شده بود، نتیجه کار خود بندگان است. موارد فوق می تواند برای نشان دادن اینکه سرنوشت هر انسانی در شب قدر به دست خودش رقم می خورد، کافی باشد. پاداش ها در ماه مبارک رمضان, امام هشتم علی بن موسی الرضا (ع) فرمودند: در ماه مبارک کارهای خوب پذیرفته و کارهای زشت بخشیده شده است. خواندن یک آیه قرآن در این ماه، برابر با یک ختم قرآن در ماه های دیگر است. کسی که برادر خود را با یک لبخند شاد کند، در روز واپسین خداوند دلش را شاد کرده و مژده بهشت به او دهد. کسی که مومنی را در این ماه یاری کند، خداوند در روزی که قدم ها بر پل صراط می لغزند او را دستگیری کرده و از پل صراط عبورش خواهد داد. هر کس خشم خود را نگه دارد، خداوند در روز قیامت بر وی خشم نکند. هر کس درمانده ای را فریادرسی کند، خداوند در روز قیامت وی را از رسوایی بزرگ ایمن گرداند و رسوایش نکند. کسی که ستمدیده ای را یاری کند، خداوند او را در دنیا، در مقابل دشمنانش یاری کرده و در روز قیامت نیز، در موقف حساب و میزان یاریش فرماید. و در روایت دیگر امام صادق(ع) از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده که فرمودند: کسی که ماه مبارک رمضان را روزه دارد و از حرام و تهمت زدن به دیگران اجتناب ورزد، خداوند از او خشنود شده و بهشت را بر او واجب و حتمی می کند. دو روایت بالا ارتباط محکم پاداش ها و اعمال بنده در ماه مبارک و نقش انسان در ترسیم سیمای درونی او را کاملا آشکار نموده است. قدر، شب مقدرات (انا انزلناه فی لیله القدر و ما ادریک ما لیله القدر لیله القدر خیر من الف شهر تنزل الملائلکه و الروح فیها باذن ربهم من کل امر سلام هی حتی مطلع الفجر). ما این قرآن عظیم الشأن را که رحمت واسع و حکمت جامع است در شب قدر نازل کردیم و چه تو را به عظمت این شب قدر آگاه تواند کرد، شب قدر (به مقام و مرتبه) از هزار ماه بهتر و بالاتر است در این شب فرشتگان و روح (جبرئیل) به اذن خدا (برمقام ولایت نبی و امام عصر (عج) از هر فرمان و دستور الهی و سرنوشت مقدرات خلق را نازل می گردانند، این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه (شهود) شب قدر یا لیله القدر مشهورترین نام این شب است. مفسران درباره اینکه چرا این شب را شب قدر گفته اند و قدر به چه معناست، سه معنا را انتخاب کرده اند: مرحوم طبرسی می گوید: از آن رو به این شب، قدر گفته اند که دارای شرف و پایه ای بلند و شانی عظیم است. مثل اینکه گویند: مرد دارای قدر، یعنی دارای شرف و منزلت. چنانچه قرآن می فرماید: (و ما قدروا الله حق قدره)، یعنی عظمت و شان خدا را از آن گونه که باید به جا نیاوردند. ابو بکر وراق گوید: (لان من لم یکن ذا قدر نامیدند، از این رو که انسان ها با زنده داشتن آن به قدر و منزلت می رسند. دیگران گفته اند: شب قدر است، زیرا کارهای خدایی را در آن شب پاداشی بزرگ و گران سنگ است. گروهی دیگر نیز گفته اند: شب قدراست، چون کتابی گرانبها بر پیامبری بلند مرتبه و گرامی، برای امتی بلند پایه با دستان فرشته ای گرانقدر نازل شده است. در قدر و منزلت شب قدر همین بس که سوره مبارکه قدر در شان آن نازل شده است. یکی از معانی قدر ضیق و تنگی است. این شب را از آن رو قدر گفته اند که زمین به واسطه کثرت فرود فرشتگان در آن شب, تنگ می شود. زمین در این شب، سرشار از فرشتگانی است که تا سپیده دم، هم صدا با زمینیان به احیای آن شب می پرازند و به وظایف خویش می رسند. در این زمینه قرآن کریم می فرماید:( تنزل الملائکه و الروح فیها باذن ربهم من کل امر) بسیاری از دانشمندان این معنا را پذیرفته اند چون در این شب همه چیز اندازه گیری می شود، به آن شب قدر گفته می شود. در این شب، سرنوشت افراد و جوامع و هر آنچه با سرنوشت انسان ها ارتباط دارد، براساس حکمت و مصلحت رقم می خورد. از حضرت امام رضا(ع) روایت شده است که: یقدر فیها ما یکون فی السنه من خیر او شر او مضره او منفعه او رزق او اجل و لذلک سمیت لیله القدر) این شب را لیله القدر نامیده اند، چون آنچه مربوط به سال است، از قبیل خوبی، بدی، زیان، سود، روزی (معیشت) و مرگ و ولادت در آن شب اندازه گیری می شود. امام صادق (ع)، خطاب به (ابو بصیر) فرمودند: (یا ابا محمد، یکتب و فد الحاجه فی لیله القدر و المنایا و البلایا و الارزاق و مایکون الی مثلها فی قابل فاطلبها فی احدی و ثلاث)، ای ابو محمد، در شب قدر حاجیان مشخص شده و پیشامدها و مرگ ها و روزی ها و آنچه مربوط به آن سال است تا سال آینده ( شب قدر دیگر) رقم می خورد، پس آن را در شب بیست و یکم و بیست و سوم ماه جستجو کن البته اینکه خداوند بر پایه حکمت و مصلحت، تقدیر امور می فرماید، به شایستگی و ظرفیت و حال افراد و جوامع بستگی دارد. قدر، باران رحمتی است که در جویبار هر فرد و هر جمع به اندازه او جاری است. شخصیت افراد به گونه ای شکل گرفته که بعضی از آنان توان پذیرش جریان رودی وسیع از رحمت و برکت قدر را دارند و برخی دیگر، زمینه کمتری برای جذب رحمت و عنایت دارند، برخی، هیچ گونه آمادگی ندارند تا آنجا که زمینه وجودشان چون سنگی سخت و نفوذ ناپذیر است. حقیقت شب قدر از نوع حقایق قرآنی است و همان طور که قرآن شفا و درمان است، شب قدر نیز این گونه است: (و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنین و لا یزید الظالمین الا خسارا) قرآن غذای سالم روح انسان هاست. این غذای دلپذیر برای روان سالم لذت بخش است. اما اگر کسی بیمار باشد، نه تنها از این سفره رنگین دلپذیر و غذای شفابخش بهره ای نمی برد، بلکه برای او مایه آزردگی است. از این رو، در قسمت دوم، آیه کریمه می فرماید: و همین قرآن برای ستمکاران مایه تباهی و زیان است. گفتیم که در شب قدر سرنوشت انسان ها بر اساس حکمت و مصلحت رقم می خورد. بی گمان، این تصمیم گیری درباره آینده اشخاص و امت ها با گذشته آنان پیوند خورده است.