تأملی در زیارتهای مختص به حضرت امام جواد (علیه السّلام)

اولین زیارتی که برای حضرت امام جواد (علیه السّلام) در مفاتیح نقل شده است و جزء اعمال حرم مطهر ایشان می باشد با فضایل حضرت امام جواد (علیه السّلام) که مختص به امام معصوم می باشد؛ شروع می شود:

«السَّلامُ عَلَيْكَ يَا وَلِيَّ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يا نُورَ اللّهِ فِي ظُلُماتِ الْأَرْضِ»(1)

سلام بر تو ای ولی خدا، سلام بر تو ای حجّت خدا، سلام بر تو ای نور خدا در تاریکیهای روی زمین.

هر سه فضیلت ذکر شده فضایل انحصاری و مختص امام معصوم می باشد که انسان کامل و جانشین خداوند بر روی زمین است.

در ادامه زیارت به نسب والای حضرت امام محمد تقی (علیه السّلام) اشاره می شود همانگونه که حضرت امام حسین (علیه السّلام) در خطبه ای که برای یاران خویش در شب عاشورا خواندند؛ خداوند را برای اینکه خاندان ایشان را با نبوت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) گرامی داشت سپاس گفتند.(2)

«السَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى آبائِكَ السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى أَبْنائِكَ»

سلام بر تو ای فرزند رسول خدا، سلام بر تو و بر پدرانت، سلام بر تو و بر فرزندانت.

پس از سلام بر دوستان و یاوران حضرت «السَّلامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى أَوْلِيائِكَ: سلام بر تو و بر دوستان و یاوران شما» که بدین ترتیب جایگاه دوستداران حضرت مشخص می شود برای تذکر و یادآوری پیروان ایشان از دستورات اصول دین و فروع دین یاد می شود که حضرت امام جواد (علیه السّلام) به انجام آن دستورات مقید بودند و به علاوه یادآوری می گردد که حضرت امام جواد (علیه السّلام)  قرآن را آن گونه که شایسته بود خواندند و درسی است برای شیعیان ایشان حضرتش که ضمن مقید بودن به اصول و فروع دین قرآن را مهجور نگذارند:

«أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاةَ وَ آتَيْتَ الزَّكَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَلَوْتَ الْكِتابَ حَقَّ تِلاوَتِهِ وَ جاهَدْتَ فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ وَ صَبَرْتَ عَلَى الْأَذى فِي جَنْبِهِ حَتَّى أَتَاكَ الْيَقِينُ.»  

گواهی می‌ دهم که نماز به پا داشتی و زکات پرداختی و امر به معروف و نهی از منکر نمودی و کتاب خدا را آن‌گونه که باید تلاوت کردی و در راه خدا جهاد کردی جهادی شایسته و در راه او بر آزار صبر نمودی تا به شهادت رسیدی.

سپس اشاره می نماید که زائر کوی شما شده ام در حالی که به حق شما آگاهم و با دشمنان شما دشمن هستم. این فراز والا از زیارت به مقام و جایگاه بی بدیل امام معصوم اشاره دارد و تصریح می نماید یا به عبارتی به خواننده گوشزد می کند که من به مقام والای امام؛ مقام معصومیت امام که مختص جانشینان بلافصل حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) است؛ آگاهی دارم. به عبارتی یعنی باور دارم:

«امام شاهد بر بندگان، امين بر وحي خداوند و خزانه دار علم الهی است. امام باب الهی است که به سوی خدا رهنمون می سازد، به دستورات الهی عمل می نماید، به خدا دعوت می فرماید. امام مقرب درگاه الهی و برگزيده خدا و منتخب او است. امام وارث میراث انبیاء، امین و امانتدار الهی، پایه های ایمان و رحمت الهی بر خلق است. امام راستى و حقیقت و مظهر عدالت است. امام آگاه بر اسرار دلها است. شرق و غرب عالم را می بیند. امام انتخاب شده برای وحی الهی و آگاه به اسرار او و تایید شده به کلام الهی و دانا به حکمت الهی است. قلب امام محل اراده خدا است. حکمفرمایی و سلطنت از آن او است. امام واجب الطاعه است. امام میراث انبیاء و مقام برگزیدگان و خلیفه الله و جانشین پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) است. شناخت امام سبب کامل شدن دین است. امام هدف جويندگان و مرکز نور برای پذیرندگان هدايت است. ولایت امام سبب رستگاری است. امام رأس اسلام و كمال ايمان و عارف به حدود احكام و مبين حلال از حرام است. امام آن نعمت بزرگ است. امام بدیل و مانندی ندارد. کسی نمی تواند به معرفت کامل امام دست یابد و درجات و عظمت و منزلت امام را دریابد. در شناخت امام عقل و خرد حیران، اندیشه سرگردان، بزرگان کوچک، علماء ناتوان، شعرا گنگ و بلغاء خاموش و خطیبان الکن هستند. امام پرتو جلال کبریا است. امام پاك از گناه و مطلع بر عيوب است. امام خورشيد درخشان بر بندگان است. به مقام او كسى را ياراى چشم بستن يا دست رساندن نيست. امام چراغ فروزان، راه شریعت، آب سرشار، درياى زخار، راه آشكار و راهنمایى دلسوز در گرفتاريها، راه واضح، طبيب دلسوز، پدر مهربان، پناه بندگان در گرفتاريها، حاكم امر کننده و نهی کننده و مراقب از جانب خدا بر خلايق، امين پروردگار بر خلايق، حجت او بر مردم و آگاه بر اسرار است. ظاهر امام را نمي توان مالك شد و باطن امام را نمي توان درك كرد. امام يگانه روزگار، خليفه خدا در امر و نهی، پرتو جلال كبريا است. امام حجت اللَّه و راه روشن او راهنماى هدايت و پرچم توحيد و فضل خدا و رحمت او و عين اليقين و حقيقت آن و راه حق و عصمت او و مبدأ وجود و منتهايش و قدرت پروردگار و مشيّت او و امّ الكتاب و خاتمه آن و فصل الخطاب و دلالتش و گنجينه وحى و نگهبان آن و آيه ذكر و ترجمه آن و معدن تنزيل و نهايت آن می باشد.»(3)

همه این مفاهیم و بسیار بیشتر از این معانی در عبارت «عارِفاً بِحَقِّكَ» مستور است.

«أَتَيْتُكَ زائِراً عارِفاً بِحَقِّكَ مُوالِياً لِأَوْلِيائِكَ مُعادِياً لِأَعْدائِكَ.»

به درگاه شما آمده ام و به حقّ شما آگاه هستم، دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت هستم.

در این زیارت مختص به حضرت امام جواد (علیه السّلام) زائر پس از اقرار به شناخت و معرفت به مقام امام (علیه السّلام) از حضرت امام جواد (علیه السّلام) درخواست شفاعت از نزد پروردگاری را می نماید که امام برگزیده او است و جانشین و خلیفه او بر روی زمین است:«فَاشْفَعْ لِي عِنْدَ رَبِّكَ: مرا نزد پروردگارت شفاعت کن.»

در زیارت دوم و سوم ذکر شده در مفاتیح الجنان برای حضرت امام جواد (علیه السّلام) غالب عبارات در ذکر صفات ممتاز و معرفی امام شیعه است و این صفات برای تمامی ائمه اطهار (علیهم السّلام) صدق می کند. زائر با چنین صفاتی به امام خویش سلام می دهد و توجه در معانی این عبارات سبب شناخت نسبی از امام معصوم و ارتقای معرفتی او می گردد.

با تأمل در صفات امام همان خصایصی که معصومین (علیهم السّلام) را از همه مردمان جهان ممتاز می گرداند؛ دلایل متقنی ارائه می شود که انسان کامل همان منزلت و جایگاه ائمه معصومین (علیهم السّلام) می باشد و امام شیعه به حق خلیفه الله و ولی خدا بر روی زمین است.

در زیارتنامه دوم حضرت امام جواد (علیه السّلام) به وجود چنین خصایص ایشان تصریح می شود:

السَّلامُ عَلَيْكَ يَا وَلِيَّ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا نَجِيَّ ‌اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا سَفِيرَ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا سِرَّ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا ضِياءَ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا سَناءَ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا كَلِمَةَ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا رَحْمَةَ اللّهِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النُّورُ السَّاطِعُ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْبَدْرُ الطَّالِعُ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الطَّيِّبُ مِنَ الطَّيِّبِينَ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الطَّاهِرُ مِنَ الْمُطَهَّرِينَ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْآيَةُ الْعُظْمى السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْحُجَّةُ الْكُبْرى السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمُطَهَّرُ مِنَ الزَّلَّاتِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمُنَزَّهُ عَنِ الْمُعْضِلاتِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعَلِيُّ عَنْ نَقْصِ الْأَوْصافِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الرَّضِيُّ عِنْدَ الْأَشْرافِ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا عَمُودَ الدِّينِ.

سلام بر تو ای ولی خدا، سلام بر تو ای محرم راز خدا، سلام بر تو ای سفیر خدا، سلام بر تو ای راز خدا، سلام بر تو ای روشنایی خدا، سلام بر تو ای فروغ الهی، سلام بر تو ای کلمه خدا، سلام بر تو ای رحمت خدا، سلام بر تو ای نور درخشان، سلام بر تو ای ماه برآمده، سلام بر تو ای پاکزاده از پاکزادگان، سلام بر تو ای پاک از پاکان، سلام بر تو ای بزرگترین نشانه ، سلام بر تو ای حجّت اکبر، سلام بر تو ای پاک و پاکیزه از لغزشها، سلام بر تو ای منزّه از دشواریها، سلام بر تو ای برتر از نقص اوصاف، سلام بر تو ای پسندیده نزد مردم شرافتمند، سلام بر تو ای ستون دین.

برشمردن صفاتی چون بزرگترین آیت الهی، حجت کبری، برتر از هر نقص و عیب و ستونهای دین الهی اوج صفاتی است که برای امام معصوم و در اینجا حضرت امام جواد (علیه السّلام) برشمرده شده است و منزلت والای حضرت را یادآور می شود.

پی نوشتها

(1) مفاتیح الجنان، صفحه 796 - 793

(2) وقعة الطف، أبو مخنف، صفحه 199- 197- مقتل الحسين (علیه السّلام) مقرم، صفحه 223 – 221- الفتوح، جلد‏5، صفحه 95- 94 - نفس المهموم، صفحه205

(3) التوحيد، صفحه 152 - بحار الأنوار، جلد ‏26، صفحه260 - بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد ‏1، صفحه 63 - بحار الأنوار، جلد ‏26، صفحه 249 – 248 - مشارق أنوار اليقين في أسرار أمير المؤمنين (عليه السّلام)، صفحه 181 – 177- بحار الأنوار، جلد ‏25، صفحه 174 – 169

منابع

- بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، بيروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، 1403 ق.

- بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، محمد بن حسن صفار، 1جلد، قم، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، ايران چاپ دوم، 1404ق.

- التوحيد، محمد بن على ابن بابويه، قم، 1جلد، ،جامعه مدرسين، چاپ: اول، 1398ق.

- الفتوح، محمد بن علی ابن‌ اعثم کوفی، بیروت، دار الأضواء، 1411ق.

- مشارق أنوار اليقين في أسرار أمير المؤمنين عليه السلام، رجب بن محمد حافظ برسى، محقق / مصحح: على‏ عاشور، بيروت‏، أعلمي‏، 1422ق‏.

- مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، قم، آیین دانش، 86

- مقتل الحسین (علیه السّلام)، عبدالرزاق مقرم، بیروت، موسسه الخرسان للمطبوعات، 1426ق.

- نفس المهموم‏، حاج شيخ عباس قمى، نجف، المكتبه الحيدريه‏، ‏1421 ق./ 1379ش.

- وقعة الطفّ، لوط بن يحيى ابو مخنف كوفى، 1جلد، قم، جامعه مدرسين، چاپ سوم، 1417 ق.